نویسنده: حسن رهبری
جمعیت، کنترل یا رها کردن آن از جمله موضوعات مناقشه آمیز طی ۱۰۰ سال اخیر بوده است. گرچه سیاست های جمعیتی از گذشته های دور، توسط زمامداران و دانشمندان به دلایل و انگیزه های مختلف، در دوره های تاریخی مورد توجه بوده است، اما به شکل جدی و به عنوان یک جریان علمی و حساب شده، به شمار نمی آمده است.

این مسئله که رشد جمعیت نیازمند کنترل و تدبیر است به شکل مدون و علمی آن، از غرب به دنبال نگرانی جامعه شناسان و دانشمندان علوم مختلف از خطر «انفجار جمعیت» و پایان پذیری منابع طبیعی وارد و لزوم برنامه ریزی برای کنترل جمعیت از جمله موضوعات بسیار مهم در تنظیم خانواده و برنامه ریزی کلان حکومتی مطرح شد.

البته نگاه های متفاوتی نسبت به این مسئله وجود دارد که بسته به حکومت های دینی یا غیر دینی، سیاست های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و … اتخاذ شده است.

به طور طبیعی رشد جمعیت، هزینه هایی چون آموزش، بهداشت، مسکن و منابع را به دنبال خواهد داشت و اختلال و ناهماهنگی میان رشد جمعیت و این امکانات، زندگی بشر را با خلل مواجه خواهد ساخت.

«بر اساس گزارش صندوق جمعیت ملل متحد» تحت عنوان «وضع جمعیت جهان» در سال ۱۹۹۵ م. در هر دقیقه ۱۸۰ نفر، در هر روز ۲۶۰ هزار نفر و در هر سال ۹۵ میلیون نفر به جمعیت کره زمین افزوده می شود.»(ص ۱۴ کتاب)

«جمعیت به نسبت تناسب هندسی«۸،۴،۲،۱…» افزایش می یابد، در حالی که مواد غذایی به نسبت عددی یا حسابی«۴،۳،۲،۱…» رشد می کنند.»(ص ۱۵ کتاب)

جمعیت در هر ۲۵ سال، دو برابر و در طول یک سده، شانزده برابر می شود، در حالی که تولیدات غذایی در این مدت تنها ۵ برابر می شود. (ص ۱۵ کتاب)

با توجه به این آمارها، ایجاد توازن بین رشد جمعیت و منابع محدود غذایی و امکاناتی که تکافوی جمعیت جهان را داشته باشد، امری گریز ناپذیر و لازم به نظر می رسد.

پیشینه طرح دیدگاه کنترل جمعیت در سال ۱۷۹۸ م.(۲۰۰ و اندی سال پیش) توسط فردی به نام رابرت مالتوس کشیش اقتصاددان انگلیسی، ثبت شد.

در حالی که اولین و مهم ترین مسئله کنونی بشر از نگاه جامعه شناسان و جمعیت شناسان، رشد جمعیت است، برخی حوزه های علمی و دینی در سال های ابتدایی بعد از انقلاب به این موضوع با تردید می نگریستند.

نویسنده کتاب «اسلام و ساماندهی جمعیت»، حسن رهبری است. این کتاب در شمارگان ۱۵۰۰ نسخه، توسط انتشارات مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)به چاپ رسیده است.

نویسنده قبل از ورود به بحث اصلی- بیان دیدگاه های مختلف اسلام و مسلمانان درباره کنترل جمعیت»- به بحث «انفجار جمعیت» و «سیاست های جمعیتی» پرداخته است.

انفجار جمعیت زمانی رخ می دهد که نرخ مرگ و میر کاهش یافته و نرخ زاد و ولد افزایش یابد و این پدیده پیامدهایی را در پی خواهد داشت که در این کتاب به برخی از آن ها اشاره شده است. مثل کاهش درآمد سرانه کشور و خانوارها، افزایش نابرابری های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، بالا رفتن هزینه غذا، آموزش و پرورش، درمان و مسکن، بالا رفتن نرخ بیکاری و …(ص ۱۶)

«سیاست های جمعیتی، مجموعه اصول، چاره جویی ها، آهنگ و اراده ی نگاشته و گردآوری شده جمعیتی است که از سوی دولت ها در پیش گرفته می شود و هدف سیاست جمعیتی، منطقی و همآهنگ سازی دگرگونی های جمعیتی با زمینه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است تا رفاه بیشتر جمعیت را فراهم سازد.»(ص ۱۷)

نویسنده با اشاره به دیدگاه برخی دانشمندان، نظرات آنان را در باب جمعیت ارائه داده است که می توان به نظریه شخصیت هایی چون افلاطون، ارسطو، آگوست(امپراطور روم)، ابن خلدون، ابن مسکویه، ابوریحان بیرونی، توماس رابرت مالتوس، خروشچف(رهبر اتحاد جماهیر شوروی) و ژنرال دو گل اشاره کرد.

بسته به تفکرات و سیاست های مختلف، هر یک از شخصیت های مورد نظر، نظراتی خاص در رابطه با جمعیت داشته اند.

در بخش کوتاهی، سیاست های جمعیتی ایران از سال های ۵۷-۱۳۴۶ تاکنون مورد اشاره اجمالی قرار گرفته است.

در بخش های دیگر کتاب دیدگاه علمای اسلامی قبل و بعد از انقلاب مورد بررسی قرار گرفته و معرفی شده اند. نظریات شخصیت هایی چون امام خمینی(ره)، شهید محمدباقر صدر، شهید مطهری، شهید بهشتی، علامه جعفری، شهید هاشمی نژاد، جعفر سبحانی و دیدگاه فقیهان اهل سنت مطرح شده و مواضع هر کدام در برابر موضوع همراه با شواهدی ارائه شده است. سخنرانی ها و مطالب این افراد نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

درباره دیدگاه های مختلف قبل از انقلاب و از آن جمله دیدگاه های نمایندگان فکری حوزه های علمیه، نظرات مختلفی وجود دارد.

گروهی که کمبود مواد غذایی و منابع را برای بشر خطرناک می دانند، از جانب برخی شخصیت های این دوره مورد نقد قرار گرفته اند و برخی این سیاست را توطئه ای از جانب استعمار می دانند:
علی حجتی کرمانی:

«مالتوسیانیسم، علاوه بر اینکه دارای هیچ گونه پشتوانه علمی نیست؛ زیرا این نظریه ریشه استعماری دارد و شخص مالتوس هم عامل دست انگلستان بوده است…» اما در این میان شخصیت هایی چون شهید بهشتی موضع خود را نسبت به مسئله، اینگونه بیان می کنند: «اگر واقعاً مطالعات کارشناسان اجتماعی مبتنی بر ایمان، بصیرت، واقع بینی و همه سونگری بوده و به این نتیجه رسیده که اگر در جامعه اسلامی تعداد فرزندان از عدد معین بالاتر رود جان این جامعه، هستی جامعه و سلامت جامعه در معرض خطر قرار می گیرد، به راحتی می توان فتوا داد که بر امت واجب است تا میزان فرزندان را در حد معینی نگه دارد؛ چون ما با نصوص اسلامی، فراوان دریافته ایم که جان جامعه از جان فرد محترم تر است.»

بسیاری از عالمان و فقیهان اسلامی بعد از انقلاب تغییر موضع دادند و در این میان تنها حسینی تهرانی، با سیاست کنترل جمعیت به مخالفت برخاست و با بیان نیازهایی از قبیل نیروی کار کشاورزی و کارگری، این سیاست را سیاست غلط و استفاده از قرص های ضد بارداری را حرام اعلام کرد.

گروهی از موافقان این سیاست، آن را به صورت مشروط پذیرفته بودند.
حسینعلی منتظری:

«اگر حاکم شرع خبیر، احیاناً مصلحت جامعه را در کنترل و تنظیم خانواده تشخیص دهد، تشویق جامعه نسبت به آن مانعی ندارد، ولی با راهنمایی نسبت به راه های حلال و منع از راه های حرام از قبیل سقط جنین و امثال آن و الزام به تحدید نسل جایز نیست.»

آیت الله مکارم شیرازی با استناد به قرآن کریم، کیفیت و صلاحیت فرزندان را بر کمیت آنها ترجیح می دهد: «اصولاً یکی از اصول شناخته شده در قرآن، توجه زیاد به کیفیت است و بر روی فرزندان صالح تأکید شده است. آنچه اسلام برای آن صلاحیت قایل شده، فزونی شایستگی و کیفیت ها است…»(ص ۴۳)

محمد یزدی هم با توجه به نیاز جامعه اسلامی که در حال توسعه و بازسازی است، این طور می گوید: فرزندانی بپروریم که هر چند از نظر تعداد قلیل؛ اما ولی از نظر کیفیت و بهره دهی از توان بالایی برخوردار باشد.

سید حسن خرازی با تصریح بر کثرت اولاد به عنوان افتخار پیامبر و تقویت مسلمانان، معتقد است که «البته اگر وضعیت مسلمانان به صورتی باشد که جمعیت زیاد موجب اختلال در نظام جامعه یا سبب به وجود آمدن مفاسد می شود، فراوانی فرزند، رجحان و برتری خود را از دست می دهد».

در دهه دوم و اوایل دهه سوم پس از انقلاب، جز یکی از عالمان، دیگران، ضمن موافقت با سیاست های جمعیتی، معتقد به بایستگی و هماهنگی میان توانایی ها و تعداد جمعیت شدند.

در میان فقهای اهل سنت نیز دیدگاه های مختلفی در این رابطه وجود دارد. در مجمع فقهیی که در سال ۱۴۰۰ هجری در مکه مکرمه برگزار شد، قطعنامه ای به امضای ۱۷تن از فقهای اهل سنت رسید که سیاست کنترل جمعیت را به دلایلی از قبیل نیرنگ استعمار برای سلطه بر کشورهای اسلامی، مخالف فطرت انسان و شریعت دانستند و آن را بدگمانی به خدا و عملی جاهلی معرفی کردند. آنان گفتند جز در مواردی، اجرای آن حرام است. اما در میان فقهای اهل سنت، افرادی هم که این سیاست را مشروط یا غیر مشروط پذیرفته بودند، نظرشان را بیان کردند.
محمد سید طنطاوی:

«اسلام، ساماندهی خانواده را رد نمی کند. بنابراین، بر زن و شوهر باکی نیست که میان دو بارداری جدایی بیندازند.»

شیخ محمود شلتوت که سالها ریاست دانشگاه الازهر را بر عهده داشت، در کتاب «آیین اسلام و تنظیم خانواده» می نویسد:

«دین اسلام، هرگز خواهان اکثریتی ضعیف و ناتوان نیست؛ بلکه خواهان آن است که اجتماع اسلامی، اجتماعی سالم و نیرومند باشد و این امر تنها از راه تنظیم خانواده امکان پذیر است.»

مجمع فقهی اهل سنت در سال ۱۳۵۰ کنفرانسی با شرکت نمایندگان ۲۳ کشور اسلامی و با حضور شماری از صاحب نظران پزشکی، رهبران مذهبی و استادان دانشکده های الهیات تشکیل داد و بعد از ۶ روز قطعنامه ای با این عنوان ها به تصویب رسانید:

الف: کنفرانس، هر گونه پیش گیری از بارداری متداول امروزه را مورد تأیید قرار می دهد.

ب: کنفرانس، سقط جنین را در مواردی که سلامت مادر مورد نظر باشد، روا می داند.

ج: عقیم کردن نیز در حالی که قابل برگشت باشد، از نظر کنفرانس بدون مانع است.

نظریات مختلف و مخالف، نشان دهنده اهمیت موضوع در زمان اوج گیری مناقشه درباره آن در محافل مختلف دانشگاهی و حوزوی گرفته تا سخنرانی در مجامع مختلف، بوده است که هر یک از زوایه ای خاص به موضوع نگریسته اند.

نگاه قرآن و روایات به مسئله تنظیم جمعیت از بخش های مهم و جالب کتاب است که هر یک از مخالفان و موافقان کنترل جمعیت با تمسک به آن، نظریات خود را مطرح می کنند.

از آنجا که یکی از راه های کنترل جمعیت به طور عام و کنترل جمعیت پر زحمت مثل تولد فرزندان ناقص الخلقه و مواردی که زایمان برای فرزند یا مادر یا هر دو خطرناک است، به طور خاص، بحث سقط جنین است، نویسنده این موضوع را هم در ادامه بحث کنترل جمعیت و با استناد به آیات و روایات و فقه شیعه و اهل سنت بررسی کرده و در ضمن با استناد به برخی از نظرات در این باره، کتاب را به پایان رسانده است.

کتاب در عین مختصر بودن، تاریخچه ای اجمالی از موضوع و مواضع و دیدگاه های مختلف مربوط به جمعیت را در اختیار خواننده قرار می دهد و خواننده از این رهگذر اطلاعات جالبی در باب سیاست های جمعیتی از نگاه دینی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دست می آورد.