در نخستین همایش هم‌اندیشی ملی چشم‌انداز جمعیتی ایران که دیروز در سالن اجتماعات دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار شد، تنی چند از کارشناسان به ارائه نقطه‌نظرات خود پرداختند.

به گزارش خبرنگار مهرخانه، در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام غلامی؛ رییس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی‌ صدرا و دبیر همایش، جمعیت را عاملی دانست که نه تنها دولت‌ها برای تغییر معاملات بین‌المللی به نفع ملت خود مورد استفاده قرار می‌دهند، بلکه در داخل کشورها نیز جمعیت بالا فرصت مهمی ‌است برای رشد اقتصادی و تبدیل شدن به قدرت اقتصادی در منطقه یا جهان. 

وی جمعیت معقول کشور را عاملی برای تقویت قدرت ایران در منطقه و جهان دانست و گفت: شرایط جمعیت کشور در حال حاضر به دلیل فقدان رصد درست، نبود حساسیت‌های لازم و نسخه‌پیچی‌های ناصواب داخلی و خارجی رو به وخامت است؛ به‌طوری‌که مزیت‌های پرشمار یک کشور بانشاط را از دست خواهد داد. 

آنچه امروز مهم است، اتخاذ یک مواجهه عقلانی و دلسوزانه با مسئله جمعیت است
دبیر شورای فرهنگی دفتر مقام معظم رهبری گفت: جای تأسف دارد که در ماه‌های گذشته شاهد برخی سخنان و اقدامات ناپسند از سوی برخی کارشناسان و یا مدیران در جهت تداوم سیاست‌های کاهش جمعیت تحت عناوین جدید نظیر بهداشت باروری و سلامت مادران بودیم. آنچه امروز مهم است، اتخاذ یک مواجهه عقلانی و دلسوزانه با مسئله جمعیت است؛ نباید معضل جمعیت را کوچک شمرد یا مشکل نسل‌های بعد دانست؛ چراکه در صورتی‌که طی ده سال آتی، اقدام درست و قاطع در مورد آن صورت نگیرد، امکان جبران آن از دست خواهد رفت. لذا توصیه ما مواجهه صحیح به دور از یک‌جانبه‌نگری و لج‌بازی با این موضوع حیاتی است.

منفی‌شدن جمعیت کشور در آینده، امری تک‌ساحته نیست
وی با بیان اینکه استمرار سیاست‌های غلط کاهش جمعیتی در کشور، در هر کجا، به‌ویژه در شبکه بهداشتی و با هر توجیحی، گناهی نابخشودنی است، ادامه داد: بدون تردید، منفی‌شدن جمعیت کشور در آینده، امری تک‌ساحته نیست، بلکه نیازمند تدابیر و اقدامات چندساحته است که هر یک از این ساحات در جای خود از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ از رونق کسب و کار و افزایش رفاه تا اصلاح و تقویت فرهنگ عمومی‌ و سبک زندگی. باید توجه داشت اهمیت و ارزش فرهنگ عمومی‌ و سبک زندگی در تحولات جمعیتی، با سایر عناصر قابل مقایسه نیست؛ به طوری‌که به نظر می‌رسد نه تنها رفع بخش مهمی ‌از مشکل جمعیتی کشور با اصلاح فرهنگ عمومی‌ و سبک زندگی قابل حل است، بلکه تحولات عمیق فرهنگی از چنان قدرتی برخوردار است که می‌تواند برخی از کمبودهای اقتصادی، بهداشتی و اجتماعی را جبران کند. 

در آغاز مباحث نشست، دکتر محمدجواد محمودی؛ جمعیت‌شناس و استاد دانشگاه، در مورد بررسی درجه اعتبار پیش‌بینی‌های جمعیتی، مناقشه جدی را به دلیل نبود یک دستگاه متولی و رصدکننده تحولات جمعیتی، بر سر محاسبه نرخ باروری کل دانست و افزود: میزان باروری کل و ناخالص در سال 62؛ 6.2، در سال 71؛ 4، در سال 79؛ 2.1، در سال 85، 1.89 و سال 90؛ 1.7 است. 

شیب ملایم کاهش باروری در دهه گذشته
و با بیان اینکه نرخ باروری کل در سال 1390 ملاک عمل پیش‌بینی جمعیتی داخلی و خارجی است، ادامه داد: برآورد این نرخ کمک شایانی به پیش‌بینی‌ها خواهد کرد. بر مبنای روند کاهشی گذشته می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که علی‌رغم شیب تند کاهش باروری در دهه‌های گذشته، در دهه گذشته کاهش باروری با شیب ملایمی ‌ادامه داشته است. 

مسئول کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی اضافه کرد: نرخ باروری در سال 90 بر مبنای داده‌های سرشماری مرکز آمار ایران به روش غیرمستقیم 1.75 فرزند و به روش مستقیم 1.5 فرزند به ازای هر زن اعلام شده است که بنابراین پذیرفتن نرخ باروری 1.7 فرزند به ازای هر زن برای سال پایه معقولی به نظر می‌رسد. 

به احتمال قوی ایران در دهه آینده در زمره کشورهای با باروری خیلی پایین درخواهد آمد
محمودی با اشاره به مطالعات انجام‌شده و نتایج منتشرشده در کتاب‌های انتقال باروری در ایران، پویایی جمعیت در کشورهای اسلامی ‌و نتایج طرح تحولات باروری در ایران در چهاردهه اخیر اظهار داشت: در کتاب انتقال باروری در ایران که نتیجه یک دهه همکاری تحقیقات نویسندگان این کتاب است، از داده‌های معتبر برای توضیح شدیدترین کاهش نرخ باروری ثبت‌شده تا به حال، استفاده شده است که براساس آن به ده دلیل شامل: شهرنشینی، رسیدن تعداد فرزندان دلخواه خانواده‌ها به دو فرزند، افزایش سن ازدواج، تنظیم خانواده، افزایش سطح تحصیلات؛ به‌خصوص برای دختران، برابری جنسیتی، ارتقای جایگاه زنان، وجود تفاوت بین سطح باروری شهر و روستا و نظایر آن؛ نرخ باروری زیر سطح جانشینی برای دهه آینده یا بعد از آن باقی خواهد ماند و به احتمال قوی ایران در دهه آینده در زمره کشورهای با باروری خیلی پایین خواهد شد.

بیداری اسلامی یک دلیل اساسی دارد و آن هم رشد جمعیت در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقاست
این استاد دانشگاه تشریح کرد: در کتاب پویایی جمعیتی در کشورهای اسلامی، که به بررسی نقش جمعیت در بیداری اسلامی ‌می‌پردازد و در سال 2010 رونمایی شده است، از قول مسئول وزارت امور خارجه آلمان آمده است که "بهار عربی (بیداری اسلامی) یک دلیل اساسی دارد و آن هم رشد جمعیت در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقاست."

عضو هیئت علمی ‌وزارت علوم با اشاره به کتاب تحقیقات بارداری در چهار دهه اخیر گفت: هرچند سطح باروری در کشور به حداقل محتمل نزدیک شده است، اما تداوم کاهش آرام باروری در سال‌های آینده دور از انتظار نخواهد بود. 

وی خاطرنشان کرد: حال این سؤال مطرح خواهد شد که چرا برخلاف داده‌های مطرح‌شده در این سه کتاب و همچنین آمارهای رسمی‌ کشور مبنی بر اینکه نرخ باروری در دهه آینده در ایران کاهشی خواهد بود؛ البته با شیب ملایم‌تر در سال 2011، گزارشی به دپارتمان اقتصاد، بخش جمعیت سازمان ملل ارائه گردیده است که نرخ باروری را بالاتر از آمارهای رسمی ‌اعلام کردند و همچنین اعلام کردند نرخ باروری در ایران تثبیت شده است؟!

از نظر این استاد دانشگاه، در واقع این امر را می‌توان تلاشی برای عادی نشان دادن جمعیت ایران تلقی کرد و زمینه را برای کند کردن اتخاذ تصمیم و یا ایجاد تردید جهت مقابله با چالش‌های فراگیر کاهش باروری در ایران دانست؛ چراکه به نظر می‌رسد غیرکارشناسی نشان دادن مطالعات و مبانی موافقان افزایش جمعیت در ایران، هدف این کار بوده است.

وی ادامه داد: نکته دیگر آن است که برپایه مقایسه‌های انجام‌شده در مورد نتایج پیش‌بینی جمعیت‌های جهان در سال 2010 و بازنگری انجام‌شده در سال 2012، مشخص شد که در بازنگری سال 2012 در همه سناریوها به دلیل تداوم الگوی باروری گذشته پیش‌بینی‌های جمعیتی برای سال‌های آینده کشورهای دیگر، حاکی از کاهش جمعیت و تغییرات جزئی نسبت به پیش‌بینی‌های جمعیتی سال 2010 است. 

روش‌های پیش‌بینی جمعیت در سازمان ملل مبانی محکم و استواری دارد/ خطا در آمارهای ارائه‌شده از طرف ایران 
مسئول کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ایراد کار را این‌گونه مطرح کرد که چرا برخلاف آمارهای رسمی ‌و همچنین برخلاف اظهارنظر کارشناسان و مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی افراد غیرمسئول، نه تنها آماری متفاوت با آمارهای رسمی ‌کشور به مراجع بین‌المللی ارائه داده شده است، بلکه آینده باروری در ایران را نیز تهدیدشده فرض نکرده‌اند. لذا تجدیدنظر سازمان ملل در پیش‌بینی‌های جمعیتی سال 2012 بر مبنای آمار خلاف واقعیت و تحلیل جهت‌دار برخی افراد، باعث شده است که در افق دور سناریوی رشد متوسط سازمان ملل، جمعیت کشور ایران را بیشتر از جمعیت کنونی نشان بدهد.

محمودی در پایان نتیجه گرفت: با توجه به مطالب مطرح‌شده می‌توان عنوان کرد که روش‌های پیش‌بینی جمعیت در سازمان ملل از مبانی محکم و استواری برخوردار است، اما به دلیل آمارهای ارائه‌شده به آن مرجع از طریق مجاری غیررسمی ‌در سال 2011 برخلاف آمارهای رسمی‌ و کارشناسی‌شده در کشور، نسخه تجدیدنظرشده پیش‌بینی‌های جمعیتی سازمان ملل در سال 2012، نمی‌تواند ملاک عمل برنامه‌ریزان و مسئولان قرار گیرد.

این شدت کاهش رشد جمعیت، در تاریخ بشریت بی‌سابقه است
دکتر خلیل علی‌محمدزاده، رییس کمیته بهداشت شورای زنان و خانواده، دیگر سخنران این همایش بود، که با مقایسه نرخ باروری گفت: در سال 68، تعداد فرزندان هر خانواده حداقل 6.4 فرزند بود و اکنون به 1.8 رسیده است؛ یعنی بیش از سه برابر کاهش یافته است. این شدت کاهش در تاریخ بشریت، بی‌سابقه است. مسئولین در دهه هشتاد گفتند که کاری که ما در طی ده سال انجام دادیم، دنیا در 50 سال نمی‌توانست انجام دهد. بدین معنا که الگوهای جهانی را به دقت و بی‌کم و کاست و سخت‌گیری زیادی انجام دادیم و فرهنگ‌سازی خوبی در این زمینه صورت گرفت و هنوز رسوبات این فرهنگ‌سازی تا سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت.

نرخ باروری کل در دنیا 2.5 فرزند است که این عدد در ایران حدود 1.78 فرزند است
وی گفت: نرخ باروری عمومی‌ یا کل عبارت است از میانگین تعداد فرزندانی که یک مادر در طی دوره باروری زنده متولد کند که این شاخص هم‌اکنون 1.8 فرزند است؛ یعنی هر مادر در حال حاضر کمتر از 2 فرزند تحویل جامعه می‌دهد. در حقیقت ما یک حد جایگزینی و یا جانشینی داریم که حد بقای نسل است و عدد آن 2.1 فرزند است؛ یعنی اگر بخواهیم در آینده جمعیت‌مان را حفظ کنیم، هر خانواده حداقل باید دو فرزند داشته باشد و نرخ باروری کل در دنیا 2.5 فرزند است که این عدد در ایران با دقت بیشتر حدود 1.78 فرزند است.

اگر از سال 92 تا سال 97 در جهت جمعیت‌افزایی عمل کنیم، حداکثر می‌توانیم 1.78 را به 1.87 برسانیم
علی‌محمدزاده بر اساس آنچه در پیش‌نویس برنامه عملیاتی وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی آمده است، بیان کرد: اگر از سال 92 تا سال 97 در جهت جمعیت افزایی عمل کنیم، حداکثر می‌توانیم 1.78 را به 1.87 برسانیم؛ یعنی حدود یک‌دهم ارتقا در نرخ باروری کل. از اینجا می‌توان نتیجه گرفت که در کنترل جمعیت با سرعت بیشتری می‌شود کاهش داد، اما در افزایش جمعیت، کار کمی‌ دشوارتر است. 

وی گفت: براساس آمارها، ایران در سال 2090 میانگین سن مردمانش به 89 سال می‌رسد؛ در حالی‌که امروز امید به زندگی در کشور 73 برای زنان و 71.5 برای مردان است، اما اینکه چرا با این آمارها نگران سالمندی در 65 سالگی در کشوریم؛ باید گفت که افراد بالای 65 سال در کشور ما بازنشسته می‌شوند و دیگر نمی‌توانند کار کنند و کمتر مولد هستند. از آن طرف نیز پنجره جمعیتی ایران در سال 1425 بسته می‌شود و اگر ما با همین روند پیش رویم، جمعیت ایران وقتی به 101 میلیون نفر برسد، رشد آن صفر و منفی می‌شود. 

این تصمیم زمان‌دار و مقطعی، باید به تصمیم دیگری بدل می‌شد
رییس کمیته بهداشت شورای زنان و خانواده با اشاره به تغییرات نرخ باروری گفت: سال 68 نرخ باروری کل برای ایران 6.4 فرزند بود و قرار بود با برنامه کنترل جمعیت این شاخص را تا سال 85 به 4 برسانیم، اما در سال 71، یعنی 14 سال زودتر از برنامه، به این عدد رسیدیم و نرخ باروری به 3.6 رسید. در خوشبینانه‌ترین حالت از سال 79، این تصمیم زمان‌دار و مقطعی، باید به تصمیم دیگری بدل می‌شد. اگر کاهش جمعیت همین‌طور ادامه پیدا کند، تا سال 1425 به رشد جمعیت صفر و بعد از آن منفی خواهیم رسید. هم‌اکنون نیز بعضی استان‌ها رشد جمعیتی 0.3 یا 0.6 و... است.

سن بالای ازدواج، یعنی رفتن به سوی تک‌فرزندی
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام عباسی یکی از ظرفیت‌هایی که در بحث جمعیت به آن توجه نمی‌شود را جوانان در سن ازدواج دانست و گفت: بر اساس آمار سن ازدواج پسران 28 سال و دختران 23 سال است، و این یعنی رفتن به سوی تک‌فرزندی. 

وی عامل دیگر را کاهش آمار ازدواج دانست و گفت: با توجه به آمار، از سال 1390 به این طرف، دایم به سمت رشد کاهش آمار ازدواج می‌رویم. مسئله دیگر، تعداد افراد در سن ازدواج، از ازدواج‌گذشته، یک‌بار ازدواج‌کرده و بی‌همسر، خیلی زیاد است. به عبارتی در حدود 12ملیون و 540 هزار نفر تاکنون ازدواج نکردند و در این حالت می‌توانیم بگوییم از هر 6.2 نفر، یک نفر مجرد داریم. 

لزوم رفع موانع ازدواج و تسهیل و ترویج آن
حجت‌الاسلام عباسی تأکید کرد: اگر این افراد ازدواج کنند، چیزی بیش از 10 میلیون نفر به راحتی به جمعیت ما اضافه خواهد شد و این اولین نکته‌ای است که رهبری در سیاست‌های کلی جمعیت بیان داشتند؛ رفع موانع ازدواج و تسهیل و ترویج آن. 

وی گفت: باید به میانگین بلوغ جنسی که در دختران به 10 سال و در پسران به 12 سال رسیده است، ولی در سن 25 سالگی به بالا ازدواج می‌کنند، دقت کرد.

در ادامه دکتر سیم‌فروش، استاد دانشگاه شهید بهشتی، با بیان دغدغه این روزهای جامعه اندیشمندان کشور گفت: من بر روی مسائل جمعیتی ایران بسیار حساس هستم و از 22 سال پیش این موضوع برایم روشن بود و در مقاله‌ای که آن زمان در روزنامه اطلاعات منتشر شد، این نگرانی و دغدغه را عنوان کردم که البته با واکنش‌های تندی از سوی کارشناسان و مسئولان روبه‌رو شد. 

عقیم‌سازی از مصادیق بارز دخالت در خلقت خداوند است
وی عقیم‌سازی را از مصادیق بارز دخالت در خلقت خداوند دانست که عوارض جسمی، روحی و روانی زیادی نیز دارد و گفت: وازکتومی ‌قطعاً قطع عضو خواهد بود و انجام آن از نظر پزشکی کار خطایی است و باید جلوی ادامه این کار گرفته شود؛ مگر با تشخیص پزشکی‌قانونی؛ چراکه این کار عوارض جسمی و ‌روحی بسیاری را در برخواهد داشت. 

عقیم‌سازی شاید 5 دقیقه بیشتر زمان نبرد، اما بازگشت آن تقریباً ناممکن است
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: عقیم‌سازی شاید 5 دقیقه بیشتر زمان نبرد، اما بازگشت آن تقریباً ناممکن است و باید این موضوع بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و افراد نیز نسبت به آن آگاه شوند. 

سیم‌فروش با بیان اینکه در حال حاضر تمام فتاوای مراجع تقلید علیه بستن لوله زنان و مردان است، تصریح کرد: مسئولان کشور، مسئولان جمهوری اسلامی ‌ایران هستند و نباید قانونی مخالف شرع اسلام تصویب کنند. ما امروز باید از مجلس بخواهیم که در برخورد با وازکتومی ‌و توبکتومی ‌به نظر مراجع توجه کنند و بدانند که فتوای مراجع علیه بستن لوله در زنان و مردان است.

در ادامه حجت‌الاسلام محرابی؛ معاون بنیاد فرهنگی خاتم‌الاوصیاء، با بیان اینکه ما به جای توصیه به فرزندآوری، شعار «ایران، جوان بمان» را انتخاب کردیم، که همه اقشار می‌توانند با آن هم‌گرایی پیدا کنند، اضافه کرد: شبکه‌ای ۳۰۰ هزار نفری در کشور وجود دارد که به شدت درگیر موضوع کنترل جمعیت است و درآمد بالایی هم از آن دارد، لذا باید با این شبکه مقابله کرد؛ در غیر این صورت این شبکه به شدت مقابل افزایش جمعیت قرار خواهد گرفت.

در زمینه کار فرهنگی، پیری جمعیت و مبارزه با تک‌فرزندی در گام نخست قرار دارد
معاون بنیاد فرهنگی خاتم‌الاوصیاء با اشاره به اینکه کار فرهنگی در حوزه جمعیت 15سال زمان خواهد برد، فعالیت‌های انجام‌گرفته بنیاد خود را چنین تشریح کرد: برگزاری کارگاه‌ها و همایش‌های آموزشی بزرگ مختلف؛ جشنواره فرهنگی- هنری ایران؛ جوان بمان؛ تولید محصولات فرهنگی و هنری مانند شعر و سرود و انیمیشن و...؛ تولید محتوا برای مطبوعات؛ افتتاح سایت جامع مادران و تهییه نسخه موبایلی آن، تقویم ویژه بارداری با توجه به سبک زندگی و زایمان و تغذیه سالم؛ ویژه‌نامه تخصصی بسته‌های فرهنگی برای مداحان و روحانیون؛ تولید مستند؛ حمایت از سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه جمعیت؛ در راستای اینکه هنوز برخی از پزشکان با مسئله افزایش جمعیت کنار نیامدند، کانون‌های مهر مادری راه‌اندازی شده است. 

اگر جمعیت تربیت‌شده و مولد باشد، رشد اقتصادی و اقتدار و رفاه را افزایش خواهد داد
سپس دکتر محمد خوش‌چهره؛ اقتصاددان عضو هیئت علمی ‌دانشگاه تهران، با اشاره به اینکه بحث جمعیت بحثی استراتژیک است و تنها مربوط به یک حوزه نیست، تأکید کرد: ملاحظات بخشی در تصمیمات استراتژیک جایی نداشته و یک اشتباه محسوب می‌شود؛ چراکه جمعیت موضوع پایه‌ای برای برنامه‌ریزی‌هاست. 

دغدغه اصلی رهبر انقلاب در بحث جمعیت، پیری جمعیت است
وی با اشاره به اینکه دغدغه اصلی رهبر انقلاب در بحث جمعیت، پیری جمعیت است، خاطرنشان کرد: در سطح جهان، برای جمعیت فراملی تصمیم گرفته می‌شود و باید بپذیریم که موضوع جمعیت در چالش ملی نقش دارد، بنابراین در این راستا باید دغدغه‌های منطقه‌ای دیده شود؛ چراکه جمعیت پدیده‌ای استراتژیک است و به عنوان چالش ملی برای کشور محسوب می‌شود.

هنوز ظرفیت افزایش جمعیت در کشور وجود دارد
خوش‌چهره گفت: هنوز ظرفیت افزایش جمعیت در کشور وجود دارد؛ کشور چین بیش از یک میلیارد جمعیت دارد و جمعیت‌اش 18 برابر کشور ماست که از نظر اقلیم به ما شبیه است. بنابراین ما اگر بخواهیم کشور چین را به عنوان مثال مدنظر قرار دهیم، ظرفیت افزایش جمعیت داریم. 

باید برای تربیت جمعیت مولد اقدامات مناسب انجام گیرد
وی خاطرنشان ساخت: آنچه مهم است آنست که اگر جمعیت تربیت‌شده و مولد باشد، رشد اقتصادی و اقتدار و رفاه را افزایش خواهد داد؛ اما اگر مصرفی باشد، ایجاد چالش خواهد کرد. لذا باید برای تربیت جمعیت مولد اقدامات مناسب انجام گیرد.