تربیت فرزند یكی از مهم‌ترین وظایف والدین و مربیان در عرصه زندگی است. تربیت به معنای شكوفا نمودن استعدادهای درون انسان‌ها و هدایت غرائز نهفته آنان به سوی قله كمال و رستگاری می‌باشد.
تربیت مجموعه تلاش‌هایی است، سنجیده و منظم برای نیل به هدف‌های مشخص و شكوفا سازی توان‌های بالقوه در تمام ابعاد وجودی انسان و به عبارت دیگر می‌توان تربیت را انتقال میراث‌های فرهنگی مطلوب و ارزشمند از نسلی به نسل دیگر دانست.
به طور كلی، مجموعه تلاش‌ها، فرصت‌ها، اقدامات، امكانات و برنامه‌ها از بدو انعقاد نطفه تا واپسین دم حیات برای رشد و شكوفا سازی توان‌های بالقوه فرد به طور همه جانبه تا رسیدن به حداكثر ظرفیت را تربیت می‌نامیم.
از آنجایی كه امامان معصوم شیعه بهترین شیوه‌های تربیتی فرزند را فرا روی پیروان خود نهاده اند، زندگی پر افتخار آنان می‌تواند به عنوان موفق‌ترین الگوهای تربیتی در طول تاریخ بشر مطرح شود. در این نوشتار به مناسبت اول ماه رجب، روز ولادت امام محمد باقر علیه السلام روش‌های تربیت فرزند را در سیره و سخن آن گرامی بررسی نموده و برخی نكته‌های قابل توجه را ارائه می‌نماییم.
نقش تربیتی والدین
پدر و مادر به عنوان دو ركن اساسی خانواده بیش‌ترین نقش را در تربیت فرزندان ایفا می‌كنند. مادر از زمان انعقاد نطفه تا دوران نوجوانی ارتباطی تنگاتنگ با كودك دارد. خصلت‌ها، اندیشه‌ها، افكار و رفتار مادر بیش‌ترین تاثیر را در ساختار شخصیتی یك نوجوان به جای می‌گذارد. مادر همانند یك معلم، مربی و الگوی گفتاری و رفتاری كودك به حساب می‌آید.
او یكی از عوامل مؤثر تربیتی از نظر محیطی و وراثتی است. به این جهت برای پرورش فرزندان سالم و صالح، باید از زمان ازدواج در اندیشه انتخاب مادر شایسته برای فرزندان بود. چرا كه از منظر حضرت باقر علیه السلام تربیت كودك از همان مرحله آغاز می‌شود.
امام باقر علیه السلام در روایتی به تاثیر شیر مادر در اطفال اشاره كرده و به محمد بن مروان فرمود: «استرضع لولدك بلبن الحسان، وایاك والقباح، فان اللبن قد یعدی (1) ؛ برای شیر دادن به فرزندت از دایه‌های خوشرو و زیبا استفاده كن و از زنان بد صورت و قبیح برحذر باش، زیرا شیر گاهی (صفات و ویژگی‌های روحی مادر را به فرزند) منتقل می‌كند..»
در این گفتار امام پنجم علیه السلام از تاثیر شیر مادر در انتقال زشتی‌ها و زیبایی‌های ظاهری مادر به فرزند سخن به میان آورده است.
بنابراین نقش وراثتی و محیطی مادر در تربیت فرزندان نباید مورد غفلت قرار گیرد. گذشته از تاثیر مادران در نسل آینده، وجود پدر نیز به عنوان مدیر خانواده نقش به سزایی در ساختار شخصیتی كودك دارد. طبق فرموده امام باقر علیه السلام، صلاحیت و شایستگی‌های پدر از جمله خصلت‌هایی است كه در پرتو آن فرزندان از انحرافات و كجروی‌ها محفوظ می‌مانند. آن حضرت فرمود: «یحفظ الاطفال بصلاح آبائهم (2) ؛ اطفال در سایه صلاحیت و شایستگی پدرانشان [از انحرافات] مصون می‌مانند..»
در حقیقت مجموعه اعمال، رفتار و گفتار پدر، در شكل گیری شخصیت آینده كودك كار ساز خواهد بود. افزون بر این پدر به عنوان مدیر اقتصادی خانواده می‌تواند با كسب در آمد صحیح و به دست آوردن روزی حلال در روحیات و صفات كودك، تاثیر قابل توجهی داشته باشد. به همین جهت امام باقر علیه السلام به پدرانی كه تلاش می‌كنند سفره‌های منازل خود را با روزی حلال بیارایند مژده می‌دهد كه: «آنان در روز قیامت با سیمایی نورانی همانند ماه شب چهارده با خداوند ملاقات خواهند نمود. لقی الله عزوجل یوم القیامة ووجهه مثل القمر لیلة البدر. (3).»
تكریم شخصیت كودك
مربی شایسته با بهره گیری از روش‌های متنوع، به تكریم شخصیت كودك می‌پردازد و از این طریق زمینه تربیت صحیح و اعتلای صفات نیك را در وجود او فراهم می‌سازد. او می‌داند كه مهم‌ترین مشكل كودكان و نوجوانان، احساس حقارت و عدم اتكا به نفس است و انسان همان طور كه به آب و غذا نیازمند است به تكریم و توجه دیگران نیاز دارد، بلكه این نیازهای عاطفی و معنوی او به مراتب بیشتر از نیازهای جسمانی اوست.
عمده‌ترین دلیل ناسازگاری در فرزندان و علت بسیاری از ناهنجاری‌ها را باید در احساس حقارت و كم توجهی والدین به فرزند جست وجو نمود. این فقر روحی و روانی را می‌توان از راه‌های زیر بر طرف نمود:
الف) گزینش نام نیك
نام هر شخص نشانگر اعتقادات، ملیت، فرهنگ و خواسته‌های درونی او و خانواده‌اش می‌باشد. اسمی كه برای یك كودك انتخاب می‌شود در تكریم و تحقیر شخصیت وی نقش دارد. كودكانی كه نام زیبا و پسندیده دارند، غالبا مورد تقدیر و توجه دیگران هستند و از شنیدن تمجیدها و افتخاراتی كه نامشان موجب آن است لذت می‌برند؛ بر عكس كسانی كه والدین آنان هنگام انتخاب نام به معنی و محتوای آن بی توجه بوده و یك اسم نامناسب و بیگانه از فرهنگ خودی را برای فرزند خود انتخاب كرده اند، در آینده احساس حقارت نموده و احیانا مورد ملامت و سرزنش قرار خواهند گرفت. در سیره امام باقر علیه السلام به این نكته توجه خاصی مبذول شده است. آن حضرت در مورد انتخاب نام زیبا برای فرزندان چنین رهنمود می‌دهد: «اصدق الاسماء ماسمی بالعبودیة وافضلها اسماء الانبیاء (4) ؛ دوست داشتنی‌ترین اسم‌ها آن است كه حاكی از بندگی خدا باشد و بهترین آن‌ها نام‌های پیامبران است..»
امام پنجم علیه السلام نام‌های فرزندان خویش را نیز از بهترین نام‌ها برگزیده بود. نام‌های فرزندان آن حضرت بدین ترتیب است:
1- جعفر علیه السلام 2- عبدالله 3- ابراهیم 4- علی 5- زینب 6-ام سلمه (5)
پیشوای پنجم به این شیوه تربیتی آن چنان اهمیت می‌داد كه حتی دستور داده بود پایین‌ترین طبقات اجتماع را هم با القاب و نام‌های تحقیرآمیز صدا نكنند، بلكه با بهترین نام‌ها از آنان یاد كنند و می‌فرمود: «سموهم باحسن اسمائهم (6) ؛ با نیك‌ترین نامشان آن‌ها را صدا بزنید..» و به این ترتیب از توهین و تحقیر شخصیت آنان جلوگیری می‌نمود.
ب) گفت و گوی صمیمانه
یكی از راه‌های انتقال آموزه‌های تربیتی به كودكان و نوجوانان ایجاد ارتباط كلامی با لحنی دلپذیر می‌باشد. تجربه نشان می‌دهد كه اگر لحن و صوت والدین، مربیان و مبلغان در ارتباط كلامی دارای بار عاطفی و مثبت باشد، آنان در ایجاد ارتباط و نفوذ در دل مخاطب نوجوان موفق خواهند بود. كلمات دلنشین، سخنان نیكو، ملایم و محبت آمیز از مشكلات روحی و ناهنجاری‌های كودكان و نوجوانان كاسته و رنج‌های درونی آنان را التیام می‌بخشد. ریشه بسیاری از تندخویی‌ها، خشونت‌ها، لجبازی‌ها، زورگویی‌ها، بدبینی‌ها، افسردگی‌ها و گوشه گیری و ناامیدی‌ها را می‌توان با ارتباط كلامی صحیح و نیكو از میان برداشت. امام باقر علیه السلام با اشاره به این شیوه كارآمد تربیتی می‌فرماید: «قولوا للناس احسن ما تحبون ان یقال لكم (7) ؛ به زیباترین صورتی كه میل دارید مردم با شما سخن بگویند با آنان سخن بگویید..»
آری همانطوری كه انسان دوست ندارد دیگران با او بی ادبانه، خشن، آمرانه، خشك و با لحنی تند سخن بگویند، دیگران هم چنین انتظاری از او دارند. این نكته در مورد ارتباط كلامی با كودكان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نقش كلیدی در تربیت ایفا می‌كند. زیرا روح كودكان لطیف‌تر و تحمل آنان كمتر می‌باشد.
ج) سلام دادن به فرزندان
سلام دادن به كودكان عزت نفس را در آنان تقویت می‌كند و یكی از بهترین راه‌های ارتباط اجتماعی و نفوذ در شخصیت كودكان است. این عمل كه یكی از والاترین آموزه‌های تربیتی دین مبین اسلام به شمار می‌رود نكات مثبت فراوانی را در خود جای داده است كه از جمله آن ها: تقویت روابط بین مربی و متربی، رفع كدورت و ناراحتی‌های احتمالی، تقویت روحیه‌ها و نزدیكی دل هاست. گذشته از این‌ها سلام دادن والدین و مربیان با صدای رسا و آهنگی دلنشین به فرزندان، عزت نفس را در آنان تقویت نموده و روحیه خود باوری و احساس شخصیت را در وجود آنان استحكام خواهد بخشید و آنان نیز اینگونه عادت خواهند كرد.
اگر این عمل ادامه یابد، تربیت كودك توام با نشاط و موفقیت پیش خواهد رفت. امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «ان الله یحب افشاء السلام (8) ؛ خداوند دوست دارد كه سلام با لحنی رسا [و دلپذیر] باشد..» و این نكته برگرفته از آموزه‌های تربیتی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌باشد كه فرمود: «پنج چیز را تا لحظه مرگ ترك نخواهم كرد... كه یكی از آنان سلام كردن به كودكان می‌باشد، تا بعد از من یك رسم رایج شود. (9).»
د) ابراز محبت به كودكان
یكی از راه‌های پرورش اعتماد به نفس در فرزندان، ابراز محبت به آن هاست. كودك همان طوری كه به آب و غذا نیاز دارد به محبت هم نیاز دارد. بوسه زدن بر صورت فرزند، به آغوش گرفتن، گفت و گوی محبت آمیز، نوعی اظهار علاقه و محبت است. این عمل فقر عاطفی كودكان را جبران كرده و روحیه اعتماد به نفس و خودباوری را در آنان تقویت می‌كند و در نتیجه زمینه تربیت صحیح در وجود آنان فراهم می‌گردد.
امام باقر علیه السلام در موارد بسیاری از این شیوه تربیتی در مورد فرزندان خود استفاده می‌كرد. چنانكه محمد بن مسلم می‌گوید: در حضور امام باقر علیه السلام بودم كه فرزند خردسالش جعفر وارد شد. پیشوای پنجم فرزندش را به آغوش كشیده و به سینه خود چسبانید و آن گاه با كلمات زیبا و محبت آمیز با وی به گفت وگو پرداخت (10).
در اینجا یادآوری دو نكته مهم ضروری است:
اول - اعتدال در محبت
در ابراز محبت و تكریم شخصیت كودك نباید راه افراط را پیمود. زیرا در آن صورت علاوه بر این كه نمی‌توان نتیجه صحیح تربیتی گرفت، بلكه شخصیت كودك در اثر زیاده روی والدین در ابراز محبت‌های نابجا لطمه جبران ناپذیری خواهد خورد. چرا كه این كودك از خود راضی، از جامعه توقعات و انتظارات نابه جایی خواهد داشت و در صورت بی اعتنایی دیگران به این خواسته‌های بی مورد وی، كودك نازپرورده از خود و زندگی بیزار و مایوس شده و دچار عقده حقارت خواهد شد. آری
نازپرورده تنعم نبرد راه به جای عاشقی شیوه رندان بلاكش باشد
امام باقر علیه السلام می‌فرماید: «شر الابآء من دعاه البر الی الافراط (11) ؛ بدترین پدران آن‌هایی هستند كه در نیكی و محبت [نسبت به فرزندان خود] زیاده روی نمایند..»
دوم - رعایت مساوات در میان فرزندان
از نكات قابل توجهی كه در تربیت فرزندان وجود دارد رعایت مساوات در رفع نیازهای آنان می‌باشد. این مساله در مورد نیازهای معنوی و عاطفی بیشتر جلوه گر است، والدین لزوما باید در ابراز محبت در ظاهر مساوات را رعایت كنند، گرچه در باطن بنا به علت‌های مختلف، یكی از فرزندان را بیشتر از دیگری دوست داشته باشند.
در حدیث ذیل با رفتار امام باقر علیه السلام و علت این امر آشنا می‌شویم:
امام صادق علیه السلام به نقل از پدر گرامی‌اش می‌فرماید: به خدا قسم، رفتار من با بعضی از فرزندانم از روی تكلف و بی میلی است. او را روی زانوی خود می‌نشانم، محبت بسیار می‌كنم، از وی شكرگزاری و قدر دانی می‌نمایم با آنكه این همه احترام و حبت شایسته فرزند دیگر من است. به این تكلف تن می‌دهم تا آنكه فرزند شایسته‌ام از شر آنان مصون باشد و آنان رفتاری را كه برادران یوسف با یوسف انجام دادند مرتكب نشوند. خداوند سوره یوسف را نفرستاد مگر به عنوان نمونه و مثال كه بعضی از ما نسبت به بعضی دیگر حسد نورزیم چنانكه برادران یوسف به او حسد كرده و ستم نمودند (12).
گرامی داشتن همسر
احترام به همسر یكی دیگر از مواردی است كه در تربیت تاثیر دارد. مادری كه در خانه عزیز باشد و مورد تكریم شوهرش قرار گیرد، با روحی سرشار از عاطفه، آرامش، احساس عزت نفس و با نشاط و شادابی به پرورش فرزندان همت خواهد گماشت.
اما اگر مورد آزار و اذیت روحی و جسمی قرار گیرد و اندیشه‌ها و شخصیت وی در منزل به ویژه پیش فرزندان مورد تحقیر و هانت باشد، ناگفته پیداست كه از روان سالمی برخوردار نخواهد بود و در نتیجه آرامش خود را از دست داده و اضطراب و نگرانی او در فرزندان نیز تاثیر خواهد گذاشت. از چنین مادری نمی‌توان انتظار پرورش فرزندانی تربیت شده و صاحب كمالات داشت.
بدین جهت امام باقر علیه السلام در احترام به شخصیت همسر اهتمام جدی داشت. حكم بن عتیبه روزی به ملاقات امام باقر علیه السلام رفت. او آن حضرت را در یك خانه آراسته و زیبایی یافت كه لباس‌های نو و رنگین پوشیده بود. حكم بن عتیبه از وضع زندگی امام باقر علیه السلام به شگفت آمده و با نگاهی تعجب آمیز به آن حضرت و اطاق آراسته نظاره می‌كرد. آن حضرت كه افكار وی را از نگاهش دریافته بود، از او پرسید:ای حكم! نظر تو در مورد این گونه زندگی چیست؟ او گفت: برای من زیبنده نیست در مورد زندگی شما سخنی بگویم و اعتراض داشته باشم، اما در میان ما، جوانان تجمل طلب و تازه دامادها چنین می‌كنند.
امام باقر علیه السلام فرمود:ای حكم! «من حرم زینة الله التی اخرج لعباده والطیبات من الرزق.» (13) ؛ «چه كسی زینت‌هایی را كه خداوند برای بندگانش آفریده و روزی‌های پاكیزه را حرام نموده است..» این زینت‌ها و زیبایی‌ها را خداوند متعال برای بندگانش قرار داده است.
آن حضرت در ادامه سخنانش فرمود: اما این خانه‌ای را كه می‌بینی، خانه همسرم می‌باشد و من چون تازه با او ازدواج كرده‌ام به احترام وی به اینجا آمده‌ام و لباس زیبا پوشیده‌ام. ولی خانه خود من همان منزل ساده ایست كه تو آن را دیده‌ای (14).
به این ترتیب آن حضرت به احساسات و تمایلات به حق همسر خویش پاسخ مثبت داده و به او به دیده احترام می‌نگریست.
امام باقر علیه السلام بر این باور بود كه باید همسر و فرزندان را تكریم نمود و برای آنان احترام قائل شد، و نباید از نیكی كردن به آن‌ها غفلت نمود و می‌فرمود: «من حسن بره باهله زید فی عمره (15) ؛ هر كس با همسر و فرزندانش خوش رفتاری كند عمرش زیاد خواهد شد..»
تربیت معنوی
از دیدگاه امام باقر علیه السلام علاوه بر آموزش آداب و رفتارهای اجتماعی و اخلاقی، باید فرزندان را با نكات معنوی و تربیت دینی آشنا نمود. این شیوه گذشته از اینكه كودكان را با مبداء حقیقی جهان آفرینش مرتبط می‌سازد؛ در آنان روحیه اعتماد به نفس و نیروی استقامت و پایداری در مقابل مشكلات كمر شكن زندگی نیز ایجاد خواهد كرد.
در این زمینه امام باقر علیه السلام به فرزندش می‌فرماید: «یا بنی اذا انعم الله علیك بنعمة فقل «الحمد لله.» واذا حزنك امر فقل «لا حول ولا قوة الا بالله.» واذا ابطا عنك الرزق فقل «استغفرالله.» (16) ؛ فرزندم! هر گاه خداوند به تو نعمتی ارزانی داشت بگو: «الحمد لله.» و هر گاه امری و حادثه‌ای تو را غمگین و ناراحت نمود بگو: «لا حول ولا قوة الا بالله.» و زمانی كه احساس نمودی روزی تو به كندی و سختی می‌رسد بگو: «استغفر الله..»
امام باقر علیه السلام این ارتباط معنوی را عملا نیز به فرزندانش می‌آموخت. امام صادق علیه السلام در این مورد می‌فرماید: من همواره شب‌ها به هنگام خواب، بستر پدرم امام محمد باقر علیه السلام را آماده می‌كردم، او در موقع مقرر به استراحت می‌پرداخت و آنگاه من به بستر رفته و می‌خوابیدم. یك شب در انتظارش بودم، اما در موقع مقرر نیامد، برخاستم، به مسجد رفتم و به جست وجو پرداختم، دیدم همه مردم رفته اند، اما آن حضرت به تنهایی در مسجد و در حال سجده است، در حال سجده گریه و ناله می‌كند و با ناله سوزناكی به خدا عرضه می‌دارد:
«سبحانك اللهم انت ربی حقا حقا، سجدت لك یا رب تعبدا ورقا، اللهم ان عملی ضعیف فضاعفه لی، اللهم قنی عذابك یوم تبعث عبادك وتب علی انك انت التواب الرحیم (17) ؛ خدایا تو پاك و منزه هستی و حقیقتا كه پروردگار منی، خدایا فقط برای تو از روی عبودیت و بندگی سجده می‌كنم، پروردگارا! عمل من ناچیز است، آن را برایم زیاد گردان، خدایا در روزی كه بندگانت محشور می‌شوند مرا از عذاب نگه دار و توبه‌ام را بپذیر، همانا كه تو بسیار توبه پذیر و مهربانی..»
همچنین، هرگاه آن حضرت با مشكلی ناراحت كننده مواجه می‌شد، همسر و فرزندان خود را جمع می‌كرد و دعا می‌نمود و آنان آمین می‌گفتند (18).
مراحل تربیت معنوی
امام باقر علیه السلام در یك گفتار حكیمانه مراحل تربیت معنوی فرزندان را شرح داده و چگونگی تربیت آنان را در سنین مختلف بیان می‌دارد. طبق رهنمود آن حضرت، والدین باید در سه سالگی كلمه توحید (لا اله الا الله) را به كودك یاد دهند. در چهار سالگی كلمه رسالت (محمد رسول الله) را به او بیاموزند و در پایان پنج سالگی او را آزمایش نمایند. اگر راست و چپ را می‌شناسد، صورتش را به سوی قبله متوجه ساخته و به او بگویند رو به سوی قبله سجده كند. در شش سالگی اجزاء نماز و ركوع و سجده صحیح را یادش دهند تا سن او به آخر سال هفتم برسد. در آن موقع به او بگویند: دست‌ها و صورتش را بشوید و آنگاه به نماز بایستد (19).
عبادت‌های تمرینی و دعا و نیایش كودك در پیشگاه خداوند، اثر درخشانی در روان طفل به جای می‌گذارد. گرچه ممكن است كودك معنی و مفهوم الفاظ و عبارات نماز را نفهمد ولی معنی توجه به خدا، راز و نیاز با پروردگار، استمداد از آن قدرت لایزال را متوجه خواهد شد.
به همین جهت او در آینده به صورت فردی امیدوار، متكی به نفس، دارای هدف و با اطمینان به آینده زندگی كرده و در باطن خود تكیه گاهی قوی برای خود احساس خواهد نمود. این باورها می‌تواند سرمایه‌ای بزرگ در طول زندگی و سدی محكم در برابر طوفان‌های حوادث و پیشامدهای ناگوار باشد.
همچنانكه خداوند می‌فرماید: «الذین آمنوا وتطمئن قلوبهم بذكر الله، الا بذكر الله تطمئن القلوب.» (20) ؛ آن‌ها كسانی هستند كه ایمان آورده اند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن و (آرام) است؛ آگاه باشید تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد..»
لازم به ذكر است كه در تربیت معنوی كودكان و نوجوانان باید از تندی و خشونت پرهیز شود. زیرا تجربه نشان می‌دهد اجبار و زورگویی نا به جا اثرات نامطلوب در كودك به جای می‌گذارد. برای همین امام باقر علیه السلام به نقل از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «ان هذا الدین متین فاو غلوا فیه برفق ولا تكرهوا عبادة الله الی عباد الله (21) ؛ اسلام آئین استوار و محكمی است. با مدارا در آن وارد شوید و بندگان خدا را در عبادت الهی مجبور ننمایید..»
تشویق
تشویق بجا در كار تربیت و تبلیغ یك روش كار آمد و كاملا موفق می‌باشد. زیرا هر انسانی خودش را دوست دارد و دلش می‌خواهد دیگران به شخصیت او احترام بگذارند و از او قدر دانی كنند. در صورت رعایت شرایط صحیح، تشویق محركی قوی در ایجاد خصلت‌های ستوده در مخاطبان خواهد بود. تشویق می‌تواند به صورت‌های مادی و معنوی انجام شود. تحسین، تقدیر، اعطای جایزه و هدیه، بذل عاطفه، محبت، تكریم، و تشكر، جلوه‌هایی از تشویق است. در سیره تربیتی امام باقر علیه السلام از این شیوه به صورت گسترده استفاده شده است.
روایت زیر بیانگر یكی از موارد تشویق فرزندان می‌باشد.
طاهر یكی از دوستان امام باقر علیه السلام می‌گوید: من در نزد آن گرامی نشسته بودم كه فرزندش جعفر علیه السلام آمد، پیشوای پنجم فرزندش را مورد لطف و محبت قرار داده و فرمود: «هذا خیر البریة (22) ؛ این [فرزند من] بهترین فرد در روی زمین است..»
دانشمندان علوم تربیتی در مورد این شیوه، شرایطی را بیان می‌كنند كه مهم‌ترین آن‌ها اجتناب از افراط و تفریط در امر تشویق و تنبیه است. رعایت اعتدال در تشویق و تنبیه نكته مهمی است كه مورد توجه امام باقر علیه السلام می‌باشد. ابی عبیده از آن حضرت نقل می‌كند كه فرمود: «انما المؤمن الذی اذا رضی لم یدخله رضاه فی اثم ولا باطل واذا سخط لم یخرجه سخطه من قول الحق (23) ؛ مؤمن واقعی كسی است كه در مورد خشنودی و رغبت، مرتكب گناه و كارهای باطل نمی‌گردد و در موقع خشم و غضب از مرز حق و حقیقت خارج نمی‌شود..»
تاثیر جاذبه‌های هنری
هنر در حوزه تربیت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از آنجایی كه امروزه هنر در قالب فیلم، نمایش، خط، شعر، خطابه، سرود، نقاشی و... تبلور یافته است، و این روش طرفداران زیادی در میان كودكان و نوجوانان دارد، استفاده از آن در تربیت كودكان و نوجوانان روشی موفق و جذاب می‌باشد.
تاثیر آموزه‌های تربیتی با این شیوه به صورت غیر مستقیم، عمیق و ریشه دار است و می‌توان به وسیله آن به اعماق وجود مخاطب نفوذ كرده و او را تحت تاثیر قرار داد. امام باقر علیه السلام برای هنرمندان متعهد ارزش ویژه‌ای قائل بود و در فرصت‌های مناسب آنان را تشویق و ترغیب می‌نمود. یكی از هنرمندان متعهد و زبر دست معاصر با آن حضرت، شاعر معروف، كمیت بن زید اسدی است. وی علاوه بر این كه مسائل تربیتی و دینی را كه از طریق فرهنگ اهل بیت علیهم السلام آموخته بود در قالب ابیات و اشعار سحرآمیز به نسل‌های بعدی منتقل می‌كرد، با سروده‌های خود ستم‌های بنی امیه را نیز افشا می‌نمود.
كمیت اسدی شبی در مدینه به حضور امام باقر علیه السلام رفت و بخش‌هایی از قصیده میمیه خود را به آن حضرت عرضه كرد. وقتی به این بیت رسید:
وقتیل بالطف غودر منهم بین غوغا امة وطغام
«و كشته شده در سرزمین طف كه از سوی آنان به او خیانت شد. در میان هیاهوی مردمی پست و فرومایه..»
امام باقر علیه السلام با شنیدن این جمله منقلب شد و با چشمانی گریان فرمود:ای كمیت! اگر در نزد ما مال و ثروتی بود به تو می‌دادیم، اما به تو همان سخن را می‌گویم كه پیامبر صلی الله علیه و آله به حسان بن ثابت فرمود: «لا زلت مؤیدا بروح القدس ما ذببت عنا اهل البیت (24) ؛ تا زمانی كه از ما خاندان دفاع می‌كنی مورد تایید روح القدس خواهی بود..»
1) همان، ج 6، ص 44، ح 12.
2) بحار الانوار، ج 68، ص 236.
3) التحفة السنیه، ص 227.
4) وسائل الشیعه، ج 21، ص 124، ح 1.
5) مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 34.
6) كشف الغمه، ج 2، ص 363.
7) الامالی، شیخ صدوق، ص 326.
8) تحف العقول، ص 300.
9) الخصال، ج 1، ص 271.
10) كفایة الاثر، ص 253، با تلخیص.
11) تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 320.
12) تفسیر نور الثقلین، ج 2، ص 408؛ مستدرك الوسائل، ج 15، ص 172.
13) اعراف/32.
14) الكافی، ج 6، ص 446 و 447.
15) تحف العقول، ص 295.
16) كشف الغمه، ج 2، ص 363.
17) الكافی، ج 3، ص 323، ح 9.
18) بحار الانوار، ج 46، ص 297.
19) مستدرك الوسائل، ج 3، ص 18؛ مكارم الاخلاق، ص 222.
20) رعد/28.
21) شرح اصول كافی، ج 8، ص 272؛ كنز العمال، ج 3، ص 40، ش 5378.
22) اعلام الوری، ج 1، ص 518.
23) وسائل الشیعه، ج 15، ص 192؛ الكافی، ج 2، ص 234.
24) الغدیر، ج 2، ص 187.