نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ از چه سنی باید جلو دروغگویی کودکان را گرفت؟

پاسخ:
دروغگویی تا حدود شش سالگی طبیعی است و جای نگرانی نیست و به قول «دوبس» یکی از اندیشه ‏‌وران غربی، جنبه‏‌ی روان شناختی دارد. علت دروغگویی کودکان تا این سن (حدود شش سالگی) تخیل قوی است. او نمی‏‌تواند بین بیداری و رؤیا و حقیقت و مجاز فرق بگذارد. کودک در این سن، جاندار پندار است و به اشیا جان می‏‌دهد. وقتی با عروسکش بازی می‏‌کند، به گونه‏‌ای با او حرف می‏‌زند که گویا زنده است. دروغگویی کودکان از این سن به بعد، جنبه‏‌ی اخلاقی می‏‌یابد که باید با راهکارهای درست، جلو آن را گرفت.

سؤال 2ـ پسر 11 ساله‏‌ای دارم که دروغ می‏‌گوید. چگونه با آن مقابله کنم؟

پاسخ:
شما باید علل دروغگویی را بیابید و اگر علت مشخص شود و از بین برود، معلول نیز از بین خواهد رفت.
با توجه به علل دروغگویی با آن مقابله کنید:
1. محیط:
در محیطی که دیگران دروغ بگویند، کودک نیز دروغ خواهد گفت. بنابراین، باید محیط را اصلاح کنید.
2. تنبیه:
کودکی که برای رفتارش به شدت تنبیه می‏‌شود، در صورت ارتکاب خلاف، راست نخواهد گفت. به جای تنبیه، از ساز و کارهای باز دارنده استفاده کنید.
3. جلب توجه:
در مقابل دروغ‏‌های او، حساسیت شدید نشان ندهید و او را در موقعیت‏‌های مناسب نهی کنید؛ چرا که ممکن است برای جلب توجه باشد.
4. احساس حقارت:
کودکی که فراوان توبیخ و سرزنش شود، احساس حقارت می‏‌کند و برای جبران این احساس، دروغ می‏‌گوید تا با دروغ‏‌هایش خود را بزرگ نشان دهد؛ پس سرکوفت را قطع کنید.
5: لاف زدن:
کودکان در این سن، گاهی لاف می‏‌زنند تا بزرگ‏‌نمایی کنند. او را از زشتی و نامطلوب بودن این عمل در دید دیگران آگاه کنید.
6. شوخی:
گاهی برای شوخی دروغ می‏‌گوید. او را با روایات امامان آشنا کنید.
7. پرسش‏‌های فراوان از کودک:
پرسش‏‌های فراوان از کودک و سؤال پیچ کردن او، وی را به دروغ وامی‏‌دارد؛ پس در صورت ارتکاب عمل خلافی، از او نپرسید: تو این کار را کرده‏‌ای؟ بلکه بگویید: هر کس این کار را انجام داده، دیگر تکرار نکند.

توصیه می‏‌کنم او را از آثار دروغ (محرومیت از بهشت و هدایت الاهی، از دست دادن ایمان، فقر، ضعف حافظه، بی‏‌اعتباری در اجتماع، جرأت بر گناه و...) آگاه کنید تا زشتی این عمل را دریابند. [1]
اگر از شیوه‏‌ی محرومیت استفاده می‏‌کنید، در صورت دروغگویی او، محرومیت را دو برابر کنید؛ یکی برای عمل خلاف و یکی هم برای دروغگویی تا بفهمد اگر دروغ نگوید، محرومیت او نصف خواهد شد.
در صورت راستگویی کودک، از تشویق و تحسین او غافل نشوید.

سؤال 3ـ علل دروغگویی کودکان بالاتر از 6 سال چیست؟

پاسخ:
دروغگویی از 6 سالگی به بعد عللی دارد:
1. محیط:
دروغگویی اعضای خانواده یا نزدیکان، کودک را دروغگو می‏‌کند. صدای در منزل بلند می‏‌شود. پدر با قراینی می‏‌فهمد طلبکار است. به فرزندش می‏‌گوید: بگو پدرم در خانه نیست. پدر به طور غیر مستقیم، دروغگویی را به فرزند خود منتقل می‏‌کند.
کودک مرتکب خلافی شده است. پدر یا مادر می‏‌گوید: آقا کلاغه خبر آورده که چنین کاری کرده‏‌ای. او به تدریج خواهد فهمید که این مسأله دروغ است و خود نیز دروغ می‏‌گوید. افزون بر این، اعتمادش نیز از والدین سلب خواهد شد.
باید توجه داشت که محیط، منحصر در خانه نیست و ممکن است دروغگویی از مدرسه، محله، خانه‏‌ی نزدیکان یا... به کودک منتقل شود؛ پس باید محیط را اصلاح کرد. در حضور کودک، به شوخی دروغ نگویید. [2] «توریه»[3] هم نکنید.
2. جلب توجه:
کودکان به طور فطری به توجه نیاز دارند و گاهی برای جلب توجه دیگران به خود، دروغ می‏‌گویند. توصیه می‏‌شود به حد کافی به آنان توجه کنید تا مجبور نشوند از این طریق، توجه دیگران را به خود جلب کنند. (توجه داشته باشید که نیازهای اولیه‏‌ی آنان را مرتفع سازید).
3. انتقام‏‌جویی:
کودک، گاهی دروغ می‏‌گوید تا از دیگری انتقام بگیرد. بهرام و شهرام دو برادرند. بهرام، شهرام را کتک می‏‌زند و چون شهرام، توان مقابله با بهرام را ندارد، به دروغ، او را نزد پدر خطاکار معرفی می‏‌کند تا پدر او را توبیخ یا تنبیه کند و به این صورت، انتقام بگیرد.
در این صورت، باید به او درس انصاف بدهید که پسندیده نیست برای انتقام از دیگری، به دروغ متوسل شود.
4. ترس از تنبیه:
اگر کودکان، از تنبیه بدنی در امان باشند، دروغ نمی‏‌گویند. اگر کودک بداند در صورت ارتکاب خلاف و عملی ناپسند، والدین یا معلم، او را تنبیه نمی‏‌کنند، بلکه به او آگاهی می‏‌دهند و در صورت نیاز، از او شکوه خواهند کرد، حقیقت را خواهد گفت.
توصیه می‏‌کنم در صورت ارتکاب خلاف، از ساز و کارهای بازدارنده، یعنی رو ترش کردن، محرومیت، تحریک عواطف، قهر استفاده کنید و از تنبیه بدنی جدا بپرهیزید.
5. تکلیف زیاد:
معلمی که تکالیف فراوانی را بر عهده‏‌ی دانش‏‌آموز می‏‌گذارد؛ به گونه‏‌ای که انجام آن‏‌ها در توان کودک نیست، او را به دروغ وا می‏‌دارد و کودک برای توجیه عدم انجام تکالیف، دروغ می‏‌گوید.
6. توقع بیش از حد:
توقع بیش از حد والدین و معلم، کودک را به دروغ وامی‏‌دارد. والدین یا معلم به کودک می‏‌گویند: چرا در درس ریاضی نمره‏‌ی 17 گرفتی؟ توقع ما از تو، نمره‏‌ی 20 بود. کودک به دروغ می‏‌گوید: وقت کم آوردم و... .
از کودکان خود در حد توان و هوش آنان توقع داشته باشید.

_____________________________
پی نوشت:
[1] ـ رسول خدا (صلی الله علیه وآله): «ان الکذب یهدی الی الفجور و الفجور یهدی الی النار؛ همانا دروغ،[انسان را] به زشتی‏‌ها، و زشتی‏‌ها به آتش [جهنم] می‏‌کشاند» (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 250).
رسول خدا (صلی الله علیه وآله): «اعظم الخطایا عند الله اللسان الکذوب، بزرگ‏‌ترین خطاها نزد خدا زبان دروغگو است» (علی مشکینی، قصار الجمل، ج 2، ص 181).
امام علی (علیه السلام): «لا شیمة اقبح من الکذب؛ هیچ عادت و خلقی، زشت‏‌تر از دروغ نیست» (آمدی، غررالحکم، ص 220، ح 4383).
[2] ـ امام باقر (علیه السلام): «اتقوا الکذب... فی کلّ جدّ و هزل؛ از دروغ، چه جدی و چه شوخی بپرهیزید» (کلینی، کافی، ج 2، ص 338).
[3] ـ «توریه»، سخن دو پهلو گفتن است. کلامی که از آن، دو معنا فهمیده می‏‌شود: یکی معنای ظاهر و آشکار که ذهن شنونده به سرعت به آن منتقل می‏‌شود و دیگری معنای نهانی و ناپیدا که مقصود اصلی گوینده است و ذهن شنونده به آن منتقل نمی‏‌شود؛ برای مثال، پدر در تماس تلفنی، خود را عاصی معرفی می‏‌کند، شنونده این گونه برداشت می‏‌کند که نام خانوادگی او است؛ اما پدر، معنای گناهکار را اراده کرده است. «توریه» گرچه حرام نیست، چون کودک قدرت تجزیه و تحلیل ندارد، بهتر است که از آن استفاده نشود.

منبع:
نسیم مهر جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی