نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ فرزند 5 ساله ام شب ها به سختی می خوابد. علت آن چیست و چگونه می توان این مشکل را از بین برد؟

جواب:
یکی از علل اصلی نخوابیدن کودک در شب، زیاده روی در خواب روز است؛ پس برای خواب روز او برنامه ریزی کنید. علل دیگری چون ترس از تاریکی یا ترس از تنهایی نیز می تواند او را در خوابیدن به موقع دچار مشکل کند و به جهت ترس، می کوشد به بهانه های گوناگون، دیرتر به اتاق خود و بستر رود.
برای مواجهه با این مشکل، به مسائل ذیل توجه کنید:
1. زمان خواب شب را تعیین کنید؛ البته انعطاف پذیر باشید و در موارد استثنایی (بازگشت پدر از مسافرت یا محل کار، آمدن یکی از نزدیکان مورد علاقه کودک چون عمو، دایی و...) اجازه دهید کمی بیشتر بیدار بماند.
2. ترتیب برنامه ای شبانگاهی (دادن خوراکی قبل از مسواک، مسواک، بوسیدن اعضای خانواده و گفتن شب به خیر به آنان، همراهی کودک به اتاق خواب، نوازش، گفتن قصه، خواندن ترانه، و بردن اسباب بازی مورد علاقه اش به بستر)، خواب را برای کودک راحت تر می کند.
از طولانی کردن و تکرار برنامه شبانگاهی بپرهیزید. شما می توانید در مدت حدود 15 دقیقه برنامه را اجرا کنید. برای پرهیز از طولانی شدن یا تکرار برنامه، ساعتی شماته دار (جیرجیرکی) را برای 15 دقیقه کوک کنید و به فرزندتان بگویید که با بلند شدن صدای ساعت، برنامه شبانگاهی پایان می پذیرد.
هرگز از خواسته های کودک برای تکرار قصه یا ترانه و... پیروی نکنید؛ زیرا ممکن است این سناریو تا ساعت ها ادامه یابد.
در صورت خروج از بستر و حضور در اتاق شما، کودک را به اتاقش برگردانید و با قاطعیت از او بخواهید که بخوابد. در صورت گریه، به گریه هایش توجه نکنید، مگر این که مطمئن شوید مشکلی دارد. در صورت استمرار گریه کودک تا 15 الی 20 دقیقه، به اتاق او بروید و دوباره با قاطعیت و لحنی محکم از او بخواهید که بخوابد و اتاقش را ترک کنید.

سؤال 2ـ وقتی دختر 5 ساله ام را به اتاقش می برم و او را می خوابانم، به بهانه های گوناگون از بسترش بیرون می آید. با این مشکل چگونه باید برخورد کنم؟

جواب:
این رفتار او عللی دارد:
1. بی برنامگی در خواب:
احتمالاً خواب روزانه او طولانی می شود و شب، خوابش نمی برد و به بهانه های گوناگون (آب خوردن، دستشویی، سؤال از این که چه زمانی به خانه مادربزرگ می روید، قطار چگونه روی ریل حرکت می کند، چند وقت دیگر به مدرسه می رود و...) از بستر خود بیرون می آید؛ پس، خواب روزانه اش را تنظیم کنید. توجه داشته باشید که نخوابیدن در روز (بعد از ظهر) هیچ گونه لطمه ای روحی و جسمی به او نمی زند.
2. نگرانی:
ممکن است کودک شما از چیزی نگران باشد. آیا هنگام خواب او، شما و همسرتان با هم درگیری و بگو مگو دارید؟ آیا در آن لحظه با خواهر یا برادر کوچکش بازی می کنید؟ آیا صدای تلویزیون در حالی که فیلمی جذاب را نشان می دهد، بلند است؟ این گونه امور، آسودگی خاطر او را از بین می برد؛ در نتیجه، خوابش را دچار مشکل می کند؛ پس زمینه ها را از بین ببرید.
3. خلأ عاطفی:
اگر با فرزند خود به اندازه کافی بازی نکرده و او را در حد نیاز در آغوش نگرفته باشید، خوابش نمی برد.
4. ترس:
هرگونه ترس (ترس از تاریکی، ترس از جدایی، ترس از بیدار نشدن به موقع و...) باعث می شود خوابش نبرد و با خروج پیاپی از بستر، مشکل ایجاد کند. وقتی کنار بستر او قرار دارید، او را ترغیب کنید تا از ترسش بگوید. گفت و گو با شما درباره ترس هایش او را تخلیه می کند.

چـنـد توصیـه:
الف. زمان خواب شب کودک را تعیین کنید؛ البته گاهی (بازگشت پدر از مسافرت، آمدن دایی به منزل و...) انعطاف داشته باشید (ملاک، تاریک شدن هوا نباشد؛ زیرا با تغییر فصول، تغییر می کند).
ب. با همسر خود درباره زمان خواب فرزندتان به توافق برسید. دوگانگی رأی شما او را در خوابیدن به موقع متزلزل می کند.
ج. زمان خواب او را 15 دقیقه قبل به او گوشزد کنید. کودکان برای انتقال از فعالیتی به فعالیت دیگر به مرحله گذر نیاز دارند.
د. قبل از خواب کودک، برنامه شبانگاهی را اجرا کنید.
ه. توجه داشته باشید که برخی کودکان، برای خوابیدن به زمان بیشتری نیاز دارند؛ بنابراین، اجازه دهید در بسترش هم کمی بازی کند.
و. ماساژ پشت سر، به ویژه قسمت فرورفتگی آن، او را آرام و خواب آلوده می کند.
ز. اگر به بیرون آمدن از بستر عادت کرده است، از ابزار تشویق استفاده کنید و به ازای 5 دقیقه ماندن در بستر به او جایزه بدهید و زمان آن را به تدریج بیشتر کنید.
ح. او را با کارت های خروج از بستر محدود کنید. به او 2 عدد کارت بدهید و بگویید هرگاه از بستر خود خارج شد، باید یکی از کارت ها را به شما بدهد و اگر از 2 بار بیشتر شد، شب بعد، کارتی به او نخواهید داد.
ط. وقتی پس از اجرای برنامه شبانگاهی از اتاق خوابش خارج می شوید، برای اطمینان از خوابیدن او، به اتاقش برنگردید. دیدن شما، او را به خروج از بستر وسوسه می کند.

سؤال 3ـ دختر 6 ساله ام نیمه شب ها از ترس به اتاق ما پناه می برد. آیا اشکالی دارد او را پناه دهم؟

جواب:
زمینه های ترس او را از بین ببرید تا به اتاق شما پناه نبرد:
1. زمینه مشاهده فیلم های ترسناک یا عاطفی را از بین ببرید.
2. از گفتن قصه های ترسناک (جنگ و جدال حیوانات، پریان و...) بپرهیزید.
3. پرده های اتاق او را بکشید تا سایه درختان و امثال آن بر روی دیوار اتاقش نیفتد.
4. پیش از خواب، به طور غیرمستقیم و به بهانه ای، مکان های مبهم اتاق خواب او مثل کمد دیواری، پشت چوب لباسی و... را بررسی کنید؛ به گونه ای که او مشاهده کند و مطمئن شود موجود ترسناکی در آن ها وجود ندارد.
5. توجه داشته باشید که در مسیر نور چراغ خواب، وسیله ای قرار نداشته باشد تا روی دیوار سایه بیندازد. کودکان در این سن جاندارپندارند و این سایه ها را هیولا و امثال آن می پندارند.
6. یک تا 2 ساعت قبل از خواب، از عوامل مهیج، مثل بازی فیزیکی با او بپرهیزید.
در صورت پناه بردن به اتاق شما، به او پناه دهید؛ اما اجازه ندهید در اتاق یا بستر شما بخوابد (اگر این رفتار به صورت عادت درآید، همیشه مشکل خواهید داشت)؛ بلکه او را به اتاقش راهنمایی کنید و لحظاتی را کنارش بمانید تا احساس امنیت کند و خوابش ببرد.

چـنـد توصیـه:
الف. هنگام راهنمایی او به اتاق خوابش، هرگز متزلزل و نگران نباشید. نگرانی شما بر ترس او می افزاید.
ب. از گفتن جمله های آرامش دهنده ای چون «تاریکی ترس نداره»، «تنهایی ترس نداره»، «موجود ترسناکی وجود نداره» و... بپرهیزید.
ج. جمله هایی چون «از این که فرزند مستقلی دارم، احساس غرور می کنم»، بر اعتماد به نفسش می افزاید.
د. در اتاق کودک را قفل نکنید.
هـ. تا مدتی در اتاقش را باز بگذارید.
و. هر قدر فاصله بین اتاق شما و اتاق کودک کمتر باشد، آرامش خاطر او بیشتر خواهد بود.
ز. چراغی کم نور در بیرون از اتاق خواب کودک، بر آرامش او می افزاید.

سؤال 4ـ فرزند 8 ساله ام شب ها دچار وحشت شبانه می شود. آیا وحشت شبانه نیز مانند کابوس، نشانه فشارهای روحی است؟

جواب:
وحشت شبانه، چیزی غیر از کابوس است. منشأ اصلی کابوس، فشارهای روحی است، ولی علت وحشت شبانه، خواب نامنظم و عدم استراحت کافی (و در موارد نادر، اختلالات عصبی) است؛ بنابراین، نگران نباشید. وحشت شبانه مهم نیست؛ درمان هم ندارد. این حالت بیشتر بین 5 تا 12 سالگی دیده می شود و چند دقیقه بیشتر طول نمی کشد.
وحشت شبانه (برخلاف کابوس که در اواخر شب رخ می دهد) در اوایل شب ایجاد می شود و چشم ها در آن (برخلاف کابوس که حرکت (رِم) دارد)، ثابت است. فرزند شما برمی خیزد و می نشیند و با چشم های باز به جایی خیره می شود؛ اما کسی یا چیزی را نمی بیند. در مواردی با فریاد همراه است و گاهی برمی خیزد و به این سو و آن سو می رود و در اتاق می دود.
توجه داشته باشید که در این حالت نه شما را می بیند و نه صدایتان را می شنود؛ پس به جای گفتن جمله های آرامش دهنده، او را نگه داشته، بنشانید و حوله خیسی را بر صورتش قرار دهید. با این عمل دوباره می خوابد و روز بعد هم (برخلاف کابوس که آن را به یاد می آورد)، چیزی از وحشت شبانه اش را به یاد نمی آورد.
__________________________
منبع:
نسیم مهر جلد 2، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی