نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ فرزند 7 ساله ام صبح ها به سختی از خواب بیدار می شود. علل آن چیست؟

یکی از مشکلات جدی کودکان، مشکلات صبحگاهی و به ویژه دیر بیدار شدن است که سبب ایجاد تنش و فشارهای روحی کودک و والدین می شود و بر کار و فعالیت آنان تأثیر منفی می گذارد.
برای مواجهه با این مشکل باید علل آن را بیابید و آن ها را از بین ببرید:
1. کمبود خواب:
برای خواب به موقع کودک برنامه ریزی کنید تا کمبود خواب نداشته باشد. برای تعیین میزان نیاز او به خواب، تا چند شب او را کمی زودتر بخوابانید تا زمانی که احساس کنید صبح ها به راحتی برمی خیزد.
برای خوابیدن به موقع کودک، از راهکارهای ذیل استفاده کنید:
الف. برنامه ریزی درسی:
برنامه درسی و انجام تکالیف مدرسه را با نظر خودش زمانی قرار دهید که به اواخر شب کشیده نشود و خواب او را به تأخیر نیندازد.
ب. برنامه شبانگاهی:
برنامه شبانگاهی جذاب او را به خواب به موقع ترغیب می کند.
ج. خواب بموقع والدین:
اگر اعضای خانواده همزمان بخوابند، کودکان راحت تر خواهند خوابید. طبیعی است که صدای تلویزیون، گفت و گو و خنده پدر و مادر، خواب را برای کودک سخت می کند. با توجه به این که میزان خواب والدین، از کودکان کمتر است می توانند صبح ها زودتر برخیزند و به کارهایشان بپردازند.
2. رژیم غذایی:
خوراکی های با طبع سرد، آب زیاد، شیرینی فراوان، شام سنگین و شام قبل از خواب، در سخت بیدار شدن کودک مؤثر است.
3. بی رغبتی به مدرسه:
گاهی به جهت عدم علاقه به مدرسه، انگیزه ای برای بیدار شدن ندارد. با بررسی علل این بی رغبتی که ممکن است مربوط به معلم یا همسالان یا فضای مدرسه باشد، این مشکل را حل کنید.
4. علل پزشکی:
گاهی به جهت بی حالی و سستی بدن به سختی بیدار می شود که ممکن است منشأ پزشکی (کارکرد بد کبد، عفونت کلیه، سل، ورم کبد یا اختلالات هورمونی) داشته باشد که باید به متخصص مراجعه کرد.

سؤال 2ـ فرزند 8 ساله ام صبح ها به سختی از خواب بیدار می شود. او را چگونه بیدار کنم؟

بیدار کردن کودکان از خواب به ویژه صبح، حساسیت ویژه ای دارد که اگر سنجیده نباشد، سبب ایجاد تنش و در نتیجه فشارهای روحی اعضای خانواده خواهد شد.
برای بیدار کردن فرزندتان، از راهکارهای ذیل استفاده کنید:
1. کنار بستر او قرار گیرید و از نزدیک بیدارش کنید.
2. با نرمی و محبت با او سخن بگویید و از واژگان عاطفی (پسرم، دخترم، عزیزم، جانم و..) استفاده کنید.
3. او را به تدریج از چرخه خواب خارج سازید. برای این کار، 15 دقیقه پیش از زمانی که می خواهید از خواب برخیزد، دست به کار شوید و او را 3 بار با فاصله های 5 دقیقه بیدار کنید.
4. برخی کودکان برای بیدار شدن به تحریک فیزیکی نیاز دارند؛ بنابراین، او را به آرامی ماساژ دهید.

چـنـد توصیـه:
الف. کودک خود را هنگام دیدن رؤیا از خواب بیدار نکنید. نشانه این حالت، حرکت چشم ها (رِم) است. انسان ها به طور متوسط 5 تا 10 بار خواب می بینند که این خواب ها کوتاه مدت است؛ پس می توانید چند دقیقه صبر کنید و پس از اتمام رؤیا او را بیدار کنید.
ب. برای بیدار کردن کودک، هرگز از زور و اهرم فشار استفاده نکنید؛ چرا که لجبازی خواهد کرد.
ج. او را از دور صدا نزنید و داد و فریاد نکنید. به تعداد فریادهای شما شوک های عصبی به او وارد می شود.
د. در صورت تأخیر در بیدار شدن، از پیامدهای طبیعی و منطقی استفاده کنید. کودکی که دیر از خواب بیدار شود، به طور طبیعی به سرویس نمی رسد و باید در مدرسه پاسخگو باشد. در صورت تأخیر در بیدار شدن، از صبحانه و چای داغ محروم می شود. مهم این است که شما دوباره سفره را برای او پهن و چای را داغ نکنید.

سؤال 3ـ فرزند پیش دبستانی ام پس از بیدار شدن در صبح، غر می زند و بهانه گیری می کند. علل آن چیست و چگونه می توان آن را از بین برد؟

نق زدن و بهانه گیری صبحگاهی تا حدودی طبیعی است و در 2 سالگی و دوران بلوغ اوج می گیرد. غرغر صبحگاهی کودکان عللی چون کم خوابی، بیماری جسمی، فشار عصبی (به جهت اختلاف والدین، فرزند دوم، آزار خواهر و برادر و...) بیدار کردن او هنگام دیدن رؤیا، و بیدار کردن با اهرم فشار و گاهی جلب توجه است که باید از بین برود.

چـنـد توصیـه:
1. به بهانه گیری های او توجه چندانی نشان ندهید و از روش نادیده گرفتن سنجیده استفاده کنید تا اگر برای جلب توجه است، از بین برود.
2. از آموزش کودك در صبحگاهان بپرهیزید؛ زیرا به هیچ وجه آمادگی پذیرش سخنان شما را ندارد. آموزش آرام بودن و زشتی بهانه گیری را به موقعیت های عاطفی واگذارید و برای خردسالان از روش قصه گویی استفاده کنید.
3. برای توقف غر زدن فرزندتان می توانید از شوخی استفاده کنید؛ به گونه ای که در قالب شوخی های کودکانه، او را به خنده وادارید؛ البته توجه داشته باشید که برخی کودکان با دیدن شوخی های والدین عصبانی می شوند و بهانه گیری هایشان اوج می گیرد.
4. او را در آغوش بگیرید و فشار دهید و بگویید می خواهم بداخلاقی را از تنت بیرون کنم.
5. به او 5 دقیقه فرصت دهید تا بهانه گیری کند و به او بگویید می تواند در این زمان نق بزند؛ ولی پس از آن، زمان بهانه گیری هایش تمام خواهد شد.همین زمان آزاد برای بهانه گیری، رفتار او را قطع می کند یا از آن می کاهد.
6. از 7 تصویر استفاده کنید که بر یک طرف آن ها، عکس کودکی خندان و شاداب، و در طرف دیگر آن ها عکس همان کودک با چهره ای عبوس و ناراحت وجود دارد و به فرزند خود بگویید در برابر هر روز بهانه گیری و نق زدن، یکی از 7 تصویر را به طرف چهره عبوس برمی گردانید و اگر تا پایان هفته، تعداد چهره های خندان و شاداب بیشتر باشد، به او جایزه ای خواهید داد.

سؤال 4ـ صبح ها با فرزندانم برای بیدار شدن، صبحانه خوردن، آماده شدن و... مشکل دارم و کمتر روزی است که بدون درگیری آغاز شود. برای از بین بردن فشارهای روحی ناشی از این مسأله چه کنم؟

جواب:
برای پرهیز از فشارهای روحی صبحگاهی که از درگیری با فرزندان ایجاد می شود، باید نکاتی را رعایت کنید:
1. فرصت کافی:
عامل اصلی درگیری ها، کمبود وقت است؛ پس، از راهکارهای ذیل استفاده کنید تا فرصت کافی داشته باشید:
الف. سی تا 45 دقیقه زودتر از وقت معمول روزهای گذشته از خواب بیدار شوید.
ب. برخی از کارها (اتو زدن لباس ها، آماده کردن ظرف غذای فرزندان، امضای رضایتنامه برنامه های مدرسه و...) را شب قبل انجام دهید.
ج. فرزندان خود را 15 تا 30 دقیقه زودتر بیدار کنید. در چگونگی بیدار کردن آنان دقت کنید. بیدار کردن نسنجیده، زمینه های فشارهای عصبی و در نتیجه درگیری های صبحگاهی را فراهم می آورد. [1]
د. از فرزندان خود بخواهید تا کارهای صبح (آماده کردن کیف، لباس، جوراب، واکس کفش و...) را شب قبل انجام دهند.
2. تعیین مسؤولیت ها:
مسؤولیت های فرزندان را مشخص کنید. بهتر است مسؤولیت هریک با قلم درشت تر نوشته شود و در معرض دید آنان قرار گیرد.
3. پی گیری امور:
گاهی بررسی کنید تا ببینید فرزندان به مسؤولیت های صبحگاهی خود عمل می کنند و اصلاً آیا از خواب بیدار شده اند! توجه داشته باشید که مسؤولیت های آنان را شما انجام ندهید و در صورت بی توجهی به وظایف تعیین شده، از روش محرومیت استفاده کنید و در فرصتی مناسب (نه صبح هنگام) آنان را از چیزهای موردعلاقه شان (دوچرخه، رایانه، تلویزیون، پارک، سینما، منزل نزدیکان و...) به طور موقت محروم کنید.
4. تعیین مکان ویژه برای وسایل:
برای هریک از فرزندان خود، مکانی را اختصاص دهید تا وسایل موردنیازشان (خوردنی، ظرف غذا و...) را از آن جا بردارند و صبح ها دنبال آن نگردند.
________________________
پی نوشت:
[1] ـ مطلوب است کودکان دبستانی و نوجوانان، خودشان با کوک کردن ساعت، تلویزیون، تلفن و... بیدار شوند و به والدین متکی نباشند و این، زمانی میسر است که مسؤولیت پذیری از درون ایجاد شود و ایجاد مسؤولیت پذیری یک شبه امکان پذیر نیست و باید از سنین پایین آغاز شود.

منبع:
نسیم مهر جلد 2، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی