نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1 ـ پسری 4 ساله دارم که من و پدرش را به ویژه در حضور دیگران کتک می زند و پرخاشگری می کند.

پاسخ:
پرخاشگری، رفتار خصمانه ای است که در قالب کتک زدن، لگد زدن، دعوا کردن، آزار دادن، داد و فریاد و از بین بردن وسایل دیگری جلوه می کند؛ بنابراین، گریه کردن و اخم کردن، پرخاشگری نیست.
علل پرخاشگری کودکان حدود چهار سال عبارتند از:
1. گرسنگی:
هرگاه زمان غذای کودک بگذرد، پرخاشگر می شود و در موارد بسیاری، گرسنگی خود را به مادر نمی گوید. به مادران عزیز توصیه می کنم به ویژه در مهمانی ها و زمانی که مهمان دارند، از غذای کودک خود غافل نشوند.
2. خستگی:
اگر فعالیت کودک بیش از حد باشد و در پیاده روی و بازی زیاده روی کند، با کوچک‏ترین بهانه ها به مرحله ی فروپاشی می رسد و پرخاشگری خواهد کرد. اعتدال در فعالیت های جسمی برای کودک مطلوب است.
3. بی خوابی:
طبیعی است که هرگاه زمان خواب کودک به تأخیر افتد، پرخاشگر می شود. این مشکل بیشتر در مهمانی ها و زمانی که مادر و پدر مشغول پذیرایی از مهمان ها هستند، پیش می آید.
4. بی توجهی به کودک:
وقتی کودک چهار ساله ی شما، خواسته ای دارد، به خواسته ی او توجه کنید. در صورت بی توجهی (به ویژه در حضور دیگران)، ممکن است با کتک و داد و فریاد، نظر شما را به خود جلب کند. برخی والدین، هنگام صحبت با دوستان و نزدیکان، از پاسخگویی به کودک خود غافل می شوند.
5. بیماری:
یکی دیگر از عوامل پرخاشگری کودک، بیماری (تب) است. در این حالت باید با او مدارا کرد.
6. انگل:
برخی انگل ها روی اعصاب کودک اثر می گذارند. در این صورت باید به پزشک مراجعه کرد.
7. در تنگنا قرار دادن کودک:
کودکان در این سنین، دوست داشتنی اند؛ به همین جهت، نزدیکان و دوستان خانواده، به رغم میل کودکان، آنان را در آغوش می گیرند؛ می فشارند و می بوسند. با این گونه اعمال، کودک در تنگنا قرار می گیرد و پرخاشگری می کند؛ به ویژه اگر بزرگسالی او را به زور بگیرد و با لب‏های خیس ببوسد.
بزرگسالانی که می خواهند با کودکان ارتباط برقرار کنند، به هیچ وجه نباید از زور استفاده کنند. نرمی، آغاز ارتباط با بازی، شعر، قصه و... می تواند زمینه ی ارتباط عاطفی بعدی را فراهم سازد.
درصد کمی از کودکان وجود دارند که در برابر رفتارهای خشن بزرگسالان، مقاومت چندانی از خود نشان نمی دهند؛ اما اگر کودکی، هنگام حرکت بزرگسال به سویش، خود را پشت سر پدر یا مادر پنهان می کند؛ وحشت زده می شود و اخم می کند، نشان می دهد که تجربه ی ناخوشایندی از بزرگسالان دارد که در این صورت باید از راه های پیش گفته با او ارتباط برقرار کرد.

سؤال 2 ـ پسر 8 ساله ای دارم که پرخاشگر است. علت این رفتار او چیست و چگونه باید با او برخورد کرد؟

پاسخ:
پرخاشگری کودک در حدود 8 سالگی عللی دارد:
1. محیط:
محیط خانه، مدرسه و محله می تواند کودک شما را پرخاشگر کند. با توجه به نقش الگویی پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده، نزدیکان، معلمان و همسالان برای کودک، اگر یکی از نامبردگان پرخاشگر باشد، این رفتار به او نیز منتقل خواهد شد.
دلیل تأثیر جدی الگوها بر پرخاشگری کودک 8 ساله، این است که وقتی با برادر یا خواهر کوچک‏تر از خود پرخاشگری می کند، رفتار و گفتارش تا حد فراوانی شبیه الگو است. اصلاح محیط به طور قطع در اصلاح رفتار کودک اثر خواهد گذاشت.
2. گرسنگی:
با توجه به افزایش اسید معده هنگام گرسنگی و تأثیر آن بر اعصاب، پرخاشگری دور از انتظار نیست؛ پس توصیه می شود در این حالت، با تذکر و نصیحت و تقاضاهای بی مورد، زمینه های فروپاشی کودک را فراهم نسازید.
3. خستگی:
فرزند شما امروز، از صبح زود در اردویی شرکت کرده و فعالیت بدنی و فیزیکی بسیاری داشته و فراوان بازی کرده است. پس از بازگشت از اردو مجبور بوده تکالیف مدرسه را انجام دهد و به برخی کارهای شخصی خود نیز برسد. طبیعی است که این خستگی، زمینه های پرخاشگری او را فراهم می آورد و با کوچک‏ترین جرقه، به مرحله ی فروپاشی خواهد رسید. درک موقعیت فرزند در این حالت، کمک فراوانی به آرامش خانه خواهد کرد.
4. ناکامی:
یکی دیگر از علل پرخاشگری کودکان در حدود این سن، ناکامی است. کودک شما مشکلی دارد و نمی تواند آن را حل کند. گاهی این مشکل مربوط به خانه و گاهی مربوط به مدرسه است. توصیه می کنم در این وضعیت، با آگاهی از مشکلات او، در حل مشکل یاری اش کنید.
اگر فرزند شما مشکل درسی (حل مسائل ریاضی) دارد، حل مسائل، مطلوب نیست؛ بلکه کمک شما به حل مسائل، او را از رسیدن به مرحله ی فروپاشی و پرخاشگری می رهاند.
حل مسائل درسی کودکان به جای آن ها، سبب اتکای آنان به غیر می شود و استقلال ایشان را به خطر می اندازد.
5. تمسخر کودک:
هیچ‏گاه کودک خود را به سبب سخنان کودکانه یا انتظارات بچگانه تمسخر نکنید. در موارد بسیاری، سخن یا خواسته ی او از دید شما بی ارزش و غیر قابل توجه است؛ اما از دید او بسیار اهمیت دارد و تمسخر کودک، او را پرخاشگر می کند.
6. جلب توجه:
در مواردی، پرخاشگری کودکان برای جلب توجه است؛ چون احساس کرده که هرگاه پرخاشگری می کند، تمام نظرها به او جلب می شود و پدر و مادر، خواهر و برادر بزرگ‏تر و دیگر نزدیکان او را نصیحت می کنند.
در این حالت، هنگام پرخاشگری کودک، به او بی توجهی کنید و حساسیت نشان ندهید؛ اما در مواقع عادی، توجه بیشتری به او داشته باشید و وقت افزون تری را برایش صرف کنید تا از نظر عاطفی ارضا شود و مجبور نشود برای جلب توجه دیگران، از رفتارهای پرخاشگرانه استفاده کند.

منبع:
نسیم مهر جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی