عبور از جاده‌های پر پیچ و خم زندگی همیشه به آسانی ممكن نیست. و در این میان دوران پرمخاطره نوجوانی از سخت‌ترین گذرگاههای مسیر زندگانی به شمار می‌رود. نوجوانی در واقع برزخی بین كودكی و جوانی است. این دوره آكنده از رفتارهای متناقض، غرایز طوفان وار و تشنج زا می‌باشد. در عین حال این سنین نوید بخش تولدی دوباره در تمامی عرصه‌های جسمی، اجتماعی و ارزشی است، همچنین می‌توان از این ایام به عنوان «نقطه عطف زندگی» یاد نمود. از همین رواست كه روانشناسان نوجوانی را با القاب و عناوینی همچون «دوران منفی» ؛ «زندگانی تشنج انگیز»؛ «دوران طوفان و فشار»؛ «تولد جدید» (1) و... نام گذاری نموده اند.
نوجوانی و ویژگیها
نوجوانی دورانی انتقالی است و مانند هر مرحله انتقالی دچار نوعی ابهام است و همین ابهام باعث نوعی گم گشتگی در نوجوان می‌شود. او در این مرحله نه كودك است و نه بزرگسال. اگر كودكانه رفتار كند مورد سرزنش قرار می‌گیرد و چنانچه بخواهد همانند بزرگترها عمل نماید، با توجه به عدم تجربه كافی دچار مشكلاتی جدی خواهد شد. این مسئله همراه جهش و تغییرات فیزیكی، عاطفی، جنسی و تغییر در نوع نگرشهای ارزشی - اجتماعی، ویژگیهای متفاوتی را برای نوجوان به دنبال می‌آورد كه در ادامه به برخی از آنها می‌پردازیم.
الف) ویژگیهای عاطفی
1. عدم تعادل و بی ثباتی عاطفی: نوجوان به سرعت خشمگین می‌شود و در كنترل رفتار خویش ناموفق عمل می‌كند. از سوی دیگر حاضر نیست به سخن و توصیه اطرافیان توجه نماید، اما به زودی پشیمان شده، خود را سرزنش می‌كند. از خصوصیات برجسته وی در این دوره زود رنجی او است كه وابسته به غدد داخلی و ترشحات هرمونی و نوع تربیت و آموزش وی می‌باشد.
2. گرایش به همسالان: به سوی دوستان و همسالانش گرایش دارد و دایره دوستیهایش را افزایش می‌دهد. از این رو ارزش بزرگسالان و والدین نزد او رو به كاهش می‌گذارد و سطح ارتباط او با آنان پایین می‌آید. در واقع او در این مرحله به سوی استقلال عاطفی گام برمی دارد.
3. انتقاد ناپذیری: نوجوان تحمل شنیدن انتقاد را ندارد، اما به شدت از دیگران انتقاد می‌كند. او ممكن است انتقاد را تا آنجا ادامه دهد كه روابط صمیمانه خویش با والدین‌اش را به مخاطره بیاندازد.
4. از خود گذشتگی: حس فداكاری در او جلوه گر می‌شود و در برابر ستم می‌ایستد و حاضر نیست در برابر حرف زور ساكت بماند.
5. احساس شخصیت: تلاش می‌كند به دیگران بقبولاند فردی مستقل و كارآمد است؛ از این رو از هر نوع بی توجهی آزرده خاطر می‌شود و به شدت موضع گیری می‌كند.
6. ناامیدی: در صورت شكست دچار یاس و افسردگی می‌گردد. در مواقعی به گوشه تنهایی پناه می‌برد و در حالتهای افراطی به خاطر فرار از احساس سرشكستگی دست به بزه و خطا می‌زند.
7. وضع ظاهری: مقداری از وقت خود را صرف وضعیت ظاهری خود می‌كند و سعی دارد خود را شخصی آراسته بنمایاند. وی برخلاف دوران كودكی در پوشش و آرایش ظاهر خود سختگیری به خرج می‌دهد و همین امر سبب درگیری او با مربیان و والدین می‌شود.
8. تخیل: نوجوان در این دوران به خیال پردازی روی می‌آورد و دنیایی رؤیایی برای خود می‌سازد. این مسئله گاه آنچنان شدت می‌گیرد كه موجب سرزنش وی از سوی اطرافیان می‌گردد.
9. آینده نگری: در عین حال نوجوان به سوی آینده نیز نیم نگاهی دارد و نگران سرنوشت تحصیلی، شغلی، اقتصادی، خانوادگی و اخلاقی خویش است. همین مسئله در مواردی وی را دچار پریشانی و اضطراب خاطر می‌نماید (2) .
10. دوستیها: روان شناسان در این دوران دست كم سه نوع دوستی را بیان می‌كنند:
یكم: دوستیهایی كه نوجوان با همجنس و همسال خویش برقرار می‌كند. این نوع دوستیها با تقدیم هدیه و احساسات پاك به اوج خود می‌رسد و نوعی انحصارطلبی در آن مشاهده می‌شود.
دوم: نوجوان گاه با كودكان خردسال روابط صمیمانه برقرار می‌سازد و به حمایت از آنها می‌پردازد. در این گونه موارد از آنجا كه احتمال انحرافهای جنسی وجود دارد مناسب است به دقت این روابط مورد توجه والدین و مربیان قرار گیرد.
سوم: در نوع سوم دوستی بین نوجوان و شخص بزرگسال‌تر رخ می‌دهد. در این حال شخص بزرگ‌تر طرف اعتماد نوجوان قرار می‌گیرد، حتی ممكن است این رابطه به ارتباطی تنگاتنگ بدل شود. در این موارد بایستی خانواده و اطرافیان نوجوان بر این نوع دوستی نظارت كاملی را اعمال نمایند و از پاكی و صداقت دوست بزرگسال مطمئن شوند (3) .
ب) ویژگیهای اجتماعی
با فرا رسیدن ایام نوجوانی دو حس ارزشمند در نوجوان هویدا می‌گردد. كهلبرگ روان شناس مشهور در همین رابطه می‌گوید: «نوجوانی مرحله‌ای انتقالی است كه با دو ویژگی كشف خویشتن و هویت یابی و تعالی اجتماعی همراه است. (4) »
1. مشاركت اجتماعی: نوجوان در تلاش است با قبول مسئولیتها و مشاركت در فعالیتهای جمعی برای خویشتن نوعی نقش و جایگاه اجتماعی تعریف نماید. از این رو به شناخت قوانین و مقررات اجتماعی و بررسی ارزشهای اجتماعی روی می‌آورد. در این صورت اگر وی از راهنماییهای به جای اطرافیان برخوردار باشد، می‌توان از او نقشی فعال و تا حدودی هماهنگ و ارزشمدار انتظار داشت و در غیر این صورت ممكن است این حس به انحرافات اجتماعی بیانجامد.
2. هویت جویی: در سالهای آغازین نوجوانی، پسران و دختران تحت نفوذ همسالان خود قرار دارند و برای ایشان هماهنگی با گروه دوستان بسیار با اهمیت است، اما با گذر این مرحله به تدریج نوجوان در جستجوی هویت خویش برمی آید و به رفتارهایی مستقلانه اقدام می‌كند. البته باید توجه داشت كه ارائه آگاهیهای لازم در زمینه‌های هویت دینی و ملی می‌تواند كمك مثبتی به قوام شخصیت نوجوان در این دوران باشد. از سوی دیگر بی توجهی به این مسئله خطر «بحران هویت» را در پی دارد كه عواقب خطرناك و اسف بار آن می‌تواند تا مدتها دامنگیر شخص و جامعه وی شود.
نوجوانی و نیازها
شناخت نیازهای نوجوانان و پاسخگویی به آنها از مهمترین وظایف والدین و مربیان می‌باشد. این نیازها را می‌توان به دو دسته نیازهای زیستی و روانی تقسیم نمود.
الف) نیازهای زیستی
این نیازها شامل نوع تغذیه، خواب، استراحت، فعالیتها و... می‌باشد و با توجه به تغییرات همه جانبه در دوران نوجوانی می‌توانند تا حدودی در بهداشت و بهبود وضعیت جسمی و روحی او موثر باشند.
ب) نیازهای روانی
این دسته از نیازها از دسته نخست مهمتر است؛ چرا كه بی توجهی به آنها موجب اختلالات شخصیتی و بیماریهای روانی می‌شود. بسیاری از مردم آزاریها، بزهكاریها، افسردگیها، پرخاشگریها و بدبینیها، نتیجه عدم ارضای كافی و به موقع این نوع از نیازها است. از این رو به صورت چكیده و فهرست وار به بررسی این گونه نیازها می‌پردازیم (5):
1. محبت جویی: نوجوان علاقه مند است تا دوست بدارد و دوست داشته شود؛ به تعبیری محبت كند و محبت ببیند. به همین خاطر وی در جستجوی محبت به هر سویی می‌رود. و در این میان جمع دوستان، خانواده، مدرسه و... از جمله كانونهای مورد توجه نوجوان است كه می‌تواند اثرات مثبت یا منفی بر وی برجای گذارد. بر پایه همین نیازها است كه برخی نوجوانان به دنبال عدم ارضای این حس به كانونهای منحرف و خارج از خانواده و محیطهای نامطلوب جذب می‌شوند و در دام آنها گرفتار می‌شوند.
2. امنیت خواهی: بر خلاف ادعاهای استقلال طلبانه دوران نوجوانی، وی نیازمند به احساس امنیت خاطر و آرامش بوده، در مواقع اضطراب و هراس همواره در پی یافتن پناهگاه و یارانی است كه از او در برابر ناملایمات دفاع نمایند. به همین دلیل وی به گروههای حمایتگر جذب می‌شود، هر چند این گروهها از دیدگاه اجتماع ناپسند جلوه كنند.
3. نیاز به مقبولیت و محبوبیت: در این سنین وی با ورود به جمع همسالان خود تلاش می‌كند تا با بروز استعدادهایش، طرف توجه آنان واقع گردد. در این سالها او معیارهای گروهی را بر بسیاری از مرزها و معیارهای اجتماعی، مذهبی و خانوادگی ترجیح می‌دهد. و از آنجا كه از مطرود شدن می‌هراسد، با فعالیتهای گروهی هم سویی و همدلی بیشتری نشان می‌دهد. امروزه با توجه به گسترش زندگی شهرنشینی و زمانه درهم شكسته شدن صمیمیتها و پراكندگی خانواده‌ها، مسئله گروه گرایی غالبا به شكلهای منفی جلوه گر می‌شود و موجب پیدایش گروههای هنجارشكن مانند رپ، هوی متال و ده‌ها دسته و گروه كوچك و بزرگ در سطح كشوری یا بین المللی شده است.
4. تشویق و تكریم: نوجوان احترام خواه و تكریم پذیر است. او در برابر همراهی با ارزشهای موجود توقع تشویق و احترام دارد. از سوی دیگر علاقه مند است تنها رفتارهای مسئولانه‌اش مورد توجه قرار گیرد و از خطاهایش چشم پوشی شود.
پاسخگویی به این نیازها ثمرات پرباری در پی دارد كه از جمله آنها می‌توان به اعتماد به نفس، احساس ارزش، توانایی، موفقیت و شایستگی اشاره نمود.
5. استقلال: بسیاری از نوجوانان از تسلط والدین و مربیان بر رفتارهای خود برمی آشوبند و در صدد كسب استقلال برمی آیند. استقلال اقتصادی و استفاده از آزادیهای فردی و اجتماعی از مهمترین خواسته‌های ایشان در این دوران است. همین نیاز موجب برخوردها و تنشهایی در روابط نوجوان، والدین و نیروهای اجتماعی می‌شود كه می‌توان با شكیبایی، پاسخگویی و مهرورزی در تعدیل این خواستها، قدمهای مؤثری برداشت؛ به گونه‌ای كه با جهت دهی این نیاز، آسیبهای این مرحله را به حداقل رساند.
6. نیاز به مذهب و فلسفه زندگی: بی گمان نوجوانی یكی از عقیدتی‌ترین دوران حیات انسان است. نوجوان به دنبال تكیه گاهی روحی می‌باشد تا به مدد پشتیبانی آن راز وجودی خود و علت هستی‌اش را دریابد. گاه این روحیه در وی چنان شدت می‌یابد كه به ریاضتهای سخت روی می‌آورد. او در این مرحله دارای احساسات و عواطف خالصانه و لطیفی می‌شود كه كشش و جاذبه آن تمام وجودش را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بر همین اساس است كه امیرمؤمنان در نامه خویش به فرزند دلبندش سیر تربیت او را در آغاز بر مبنای آموزشهای مذهبی قرار می‌دهد و او را برای رویارویی با شبهه‌های زمانه آماده می‌نماید و می‌فرماید: «وان ابتدئك بتعلیم كتاب الله عزوجل وتاویله وشرایع الاسلام واحكامه وحلاله وحرامه لا اجاوز ذلك بك الی غیره، ثم اشفقت ان یلتبس علیك ما اختلف الناس فیه من اهوائهم وآرائهم مثل الذی التبس علیهم فكان احكام ذلك علی ما كرهت من تنبیهك له احب الی من اسلامك الی امر لا آمن علیك به الهلكة؛ (6) پس در آغاز تربیتت تصمیم گرفتم تا كتاب خدا را به همراه تفسیرش به تو بیاموزم و شریعت اسلام و احكام آن را از حلال و حرام به تو تعلیم دهم و به چیز دیگری نپردازم. پس از آن ترسیدم كه مبادا بینشهای منحرف كه سبب پراكندگی و شبهه مردم گردیده است به تو نیز هجوم آورد؛ از این رو آگاهی تو را از این موارد بر ناراحتی و دغدغه‌ام - از مواجهه تو با این مسائل - ترجیح دادم تا تسلیم هلاكتهای اجتماعی نشوی.»
7. نیاز به رشد و كمال یافتگی: با فرا رسیدن ایام نوجوانی، نوجوانان تمایل دارند استعدادهای خود را شكوفا ساخته از ظرفیتهای خود بیشترین بهره را ببرند (7) . همین حس است كه سبب می‌شود آنان بی هیچ هراسی در جاده‌های سخت زندگی و شرایط دشوار گام نهند و در بسیاری از مواقع قله‌های موفقیت را فتح نمایند. نمونه زیبای این كمال یافتگی را كه بیشتر ناظر به روحیات ارزشی و حماسی است در دوران دفاع مقدس و حضور حماسی نوجوانان به خوبی می‌توان یافت.
دوران شكفتن
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان دوران نوجوانی واز پی آن جوانی را دوران شكفتن دانست؛ دوران طلایی و پر ارزشی كه تنها یكبار در زندگی انسان رخ می‌دهد. سادگی و بی آلایشی این دوران به همراه عشق خالص به رفتارهای والا موقعیتی كم نظیر را فراروی مربیان، مبلغان و والدین پرتلاش و مسئولیت شناس می‌گذارد كه بهره برداری از آن موفقیتهای دراز مدتی را به دنبال می‌آورد. در واقع این مرحله از زندگی همان دوران قوت و قدرتی است كه خداوند در كلام خویش در میانه دو دوره ناتوانی و سستی می‌آورد و بیشترین تكالیف را برای همین دوران در نظر می‌گیرد. «الله الذی خلقكم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوة ثم جعل من بعد قوة ضعفا وشیبة» (8) ؛ «خدا همان كسی است كه شما را در حال ضعف آفرید و پس از آن ناتوانی، قوت و توانایی بخشید و بار دیگر پس از توانایی، ضعف و پیری را قرار داد.»
نوجوانی و عوامل مشكل زا
پس از آشنایی با برخی ویژگیهای نوجوان، مناسب است نیم نگاهی به عوامل مشكل زای این دوران داشته باشیم؛ چرا كه با شناسایی این علتها، مبانی رفتاری نوجوانان مشخص می‌شود و می‌توان در مواجهه با آنها روشهای مناسب را برگزید.
الف) كشمكش رفتاری: كودك به ناگاه وارد مرحله‌ای جدید از زندگی می‌شود. وی متوجه تغییراتی در خود می‌گردد و سطح توقعات اطرافیان را از خود بیشتر می‌بیند. از سویی در خود كششی اجتناب ناپذیر به سوی استقلال می‌یابد، ولی از دیگر سو نمی‌تواند از حمایتهای والدین و توجه‌های بی دردسر دوران كودكی دست بكشد. بر همین اساس دچار كشمكش درونی گشته رفتارهای متفاوتی از خود بروز می‌دهد.
ب) استقلال طلبی: احساس هویت جدید به او این امكان را می‌دهد كه علیه تمامی مراجع وابستگی و قدرت از جمله پدر و مادر سركشی كند. بحثها و مجادله‌های طولانی، موضع گیری در برابر خواست والدین و مربیان، عدم انجام تكالیف و وظایف و در مواردی بزهكاری، از همین مسئله ناشی می‌شود.
ج) قدرت تحلیلی: دنیای نوجوانی، دنیایی تحلیلی - انتقادی است. نوجوان در خود توانایی تحلیل مسائل را می‌یابد. نقاط مثبت و منفی دیگران را می‌شناسد و الگوهای گذشته خود را به نقد می‌كشد و اعتماد خود را از ایشان دریغ می‌دارد. از طرفی احساسات عاطفی نسبت به بزرگسالان به ویژه پدر، مادر و مربیان محبوب، او را دچار دوسوگرایی و كشمكش عاطفی می‌كند.
د) هدف شناسی: با پدیدار شدن علائم بلوغ جنسی و گسترش تواناییهای فكری - منطقی، فرد نیز دچار تحول جدی می‌شود. وی با پرسشهایی همچون «من كیستم؟» و «هدف من از زندگی چیست؟» روبرو می‌گردد و ذهن جستجوگر او در پی یافتن پاسخی به این پرسشها است و در تلاش است، تا شخصیتی یكپارچه برای خود بسازد. در این دوره او با سه معیار كلی روبرو است.
اول. ارزشهایی كه در دوران كودكی به وی ارائه گردیده است و مورد پذیرش والدین او است.
دوم. ارزشهای گروه همسالان كه همینك با آن درگیر است.
سوم. معیارها و ارزشهای اجتماعی، مذهبی و فرهنگی جامعه.
در اینجا چنانچه این سه معیار با یكدیگر همخوانی داشته باشند، نوجوان می‌تواند به آسانی هویت خویش را شكل داده، جایگاه خود را بهبود بخشد؛ اما مشكل زمانی آغاز می‌شود كه این معیارها با یكدیگر ناهمخوان، متضاد و متعارض باشند و از وی وظایفی ناهماهنگ را درخواست نمایند. در این فرض است كه او خود را در گرداب تعارضها، سردرگمی و اضطراب، ناتوان می‌یابد و برای فرار از این مشكل وحشت زا به هر سویی پناه می‌برد.
ه) بلوغ جنسی: رشد و نمو غدد داخلی و ترشخ هورمونهای جنسی، نوجوان را در آغاز راهی سخت قرار می‌دهد. كشش و انگیزه‌ای جدی برای ارتباط با غیر هم جنس در او بیدار گردیده است. وی در صدد است این انرژی متراكم را در جایی آزمایش كند؛ اما از عواقب آن می‌هراسد. با گسترش تمایلات جنسی، تغییراتی در سازمان جسمی و عضلانی او پدیدار می‌شود و زمینه را برای برخوردهای خشن یا غیر متعارف با دنیای خارج فراهم می‌سازد. تحمل این مشكلات، فشارهای روحی بسیاری بر وی وارد می‌كند. این حالت به ویژه زمانی كه نوجوان دچار بلوغ زودرس شده است، مشكلات بیشتری را برای وی ایجاد می‌كند و او را دچار انحرافاتی از قبیل مقاربت جنسی غیرمتعارف، خودارضایی، همجنس گرایی، حیوان بازی، نظر بازی یا... می‌نماید (9) .
و) بی تجربگی: از جمله عللی كه ریشه بسیاری از رفتارهای به ظاهر غیر خردمندانه نوجوانان به شمار می‌رود، بی تجربگی و عدم آمادگی برای برخورد با مسائل و مشكلات است. نوجوان به واسطه عدم آشنایی و تجربه لازم، از حل مشكلات و مسائل ناتوان می‌ماند و در خود احساس عدم شایستگی كرده، دچار خود كم بینی می‌شود. از زاویه دیگر، وجود روحیه عدم وابستگی نمی‌گذارد وی دست یاری به سوی دیگران دراز كند و این آغاز رفتارهای غیرمعقول او است.
ز) پرورش و آموزش: محیطهای تربیتی و آموزشی نیز به عنوان یكی از عوامل بسیار مهم در شكل دهی رفتارهای نوجوان می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. درگیریهای پدر و مادر با یكدیگر یا فرزندان، محرومیتهای فرهنگی، سختگیری و مراقبتهای بیش از حد یا رهاسازی و آزادیهای نا به جا، همگی از عوامل مشكل زا برای سلامت دوران نوجوانی است.
ح) شكاف‌ها و محرومیت‌ها: از دیگر عوامل تاثیرگذار بر كردارهای نوجوانان ساختار و اوضاع و احوال اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه است. محرومیتهای مالی، شكافهای اقتصادی، كمبود امكانات فرهنگی، نبود شرایط مناسب و مساوی برای پیشرفت همگان، نبود اماكن مذهبی و نیروهای كارآمد و... از جمله اهرمهای مهم برای ایجاد رفتارهای نامناسب در نوجوان به شمار می‌رود.
در بخش بعدی این مقاله، مشكلات روحی ایام نوجوانی، واكنشهای دفاعی نوجوان و انتظار از نوجوان را مورد بحث قرار داده و در پایان، به ارائه توصیه‌هایی برای ارتباط بهتر با نوجوانان خواهیم پرداخت.
ادامه دارد... .
پی‌نوشــــــــــــــــــت‌ها:
1) نك: روانشناسی نوجوانی، بلرو جونز، ترجمه رضا شاپوریان؛ همچنین «بلوغ» ، موریس دبس، ترجمه حسن صفاری و دنیای نوجوان، محمد رضا شرفی، ص 27.
2) جهت اطلاع بیشتر نك. هلن شاگتر و چنگیز بوئر، مشكلات نوجوانان، و راه حل آنها، ترجمه مجتبی جوادیان، مشهد، دانشسرای عالی.
3) دنیای نوجوان، دكتر محمد رضا شرفی، ص 157.
4) مسائل نوجوانان و جوانان، دكتر محمد خدایاری فرد، ص 28، با اندكی تصرف.
5) جهت اطلاع بیشتر از مباحث این بخش مراجعه شود به: ظوابطی، مهدی، مبانی مشكل شناسی كودكی و نوجوانی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1365.
6) نهج البلاغه نامه 31.
7) جهت اطلاع نك: ابراهام فرلو، انگیزش و شخصیت، ترجمه احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی: 1367.
8) روم/54.
9) نك. روان شناسی و تربیت جنسی كودكان و نوجوانان، كوچیتكف ولاپیك، ترجمه محمد تقی زاده، انتشارات بنیاد.