تربیت فرزند به معنای فراهم آوردن مقدمات لازم برای به فعلیت رسیدن قوای او در راه تقرّب به خداوند است

نیاز به خلاقیت و احساس شخصیت
اگر بتوانیم روح آفرینندگی را که با کوشش کودک برای ادراک دنیای پیرامونش آغاز به رشد می کند، محافظت کنیم و کودک را در ابراز احساساتش آزاد بگذاریم، او را یاری کرده ایم تا انسانی آفریننده و سازنده بار آید. به عنوان مثال، والدین باید برای برداشتن اشیاء کودک، از او اجازه بگیرند، مانند موقعی که می خواهند وسایل شخصی بزرگسالی را طلب نمایند. در این برخورد، طفل حس تملک نسبت به اشیاء و دادن و پس گرفتن را می آموزد. احساس مال من به کودک شخصیت می دهد و ارزش هایی نو در زندگی او به وجود می آورد که یکی از آنها آفرینندگی و خلاقیت است.

برای کودک، یادگیری هر چیز برای نخستین بار و تجربه چیزی که در گذشته سابقه نداشته است در حکم آفریدن و خلق چیزی نو است. در مراحل یادگیری، باید کودک را آزاد گذاشت که خود از معانی کوچک و ناچیز استفاده کرده و به کلیات پی ببرد. به هرحال نباید در تعلیم افراط کرد. کودک باید آزاد باشد که با اسباب بازی دلخواهش بازی کند. زیرا این امر باعث رشد استعداد و ابتکار عمل کودک و سبب ایجاد نوعی تکریم شخصیت در او می شود و از آنجایی که کودک علاقه شدیدی به بازی کردن دارد‚ آزاد گذاشتن او موجب رضایت خاطرش می شود. پدر و مادر نباید با بی اعتنایی خود سد راه آفرینندگی کودکان گردند. پرسش های کودکان پایان ناپذیر است و هر پرسشی را بارها تکرار می کنند و گاهی والدین را به ستوه می آورند. باید کود ک را آزاد گذاشت تا خود یاری بخواهد. کودکی که طلب کمک می کند به نیروی خود اطمینان دارد. او فقط کسی را می خواهد تا در جزئیات، او را کمک کند.

نیاز به رقابت
از ویژگی های رقابت آن است که فرد حس برتری جویی دارد و می خواهد مقامی بالا تر از دیگران داشته باشد. این ویژگی در کودکان از ابتدا به این شکل ظاهر می شود که اسباب بازی و آنچه که به خودشان تعلق دارد را از مال دیگران بهتر می دانند.

آموزش بسیار جالبی در مورد فهم برخوردهای کودکان و نوجوانان در متون اسلا می وجود دارد. از یکی از فرمایشات پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله چنین بر می آید که: نشاط زیاد همراه با قدرت نمایی و گاه سرکشی در کودکان‚ مایه فزونی عقل آنها در بزرگی است. ( نهج الفصاحه، ص410)

فطرت انسان خواهان کمال و فضیلت است. اسلا م در تربیت کودک و دعوت او به سوی کمال و فضیلت و برتر شدن هیچ گاه به تنبیه و زور متوسل نمی شود؛ بلکه در کسب هنر و کمال توصیه می کند تا بین کودکان رقابت ایجاد شود و کسانی که تلا ش بیشتری دارند و هنر خود را بهتر آشکار می کنند، مورد لطف و محبت قرار گیرند. 

نیاز به دوستی و رفاقت
در پایان سال سوم یا چهارم، همکاری میان کودکان افزایش می یابد. کودکان هر چه بیشتر با کودکان دیگر تماس داشته باشند و با آنان بازی کنند، زودتر راه همکاری را فرا می گیرند.رفاقت در روح همکاری میان کودکان در دوره نونهالی تاثیر زیادی می گذارد. بنابراین هرچه رفاقت مستحکم تر باشد، همکاری و مشارکت بیشتر می شود.

بچه ها از حدود پانزده تا شانزده سالگی به بعد اغلب ناخودآگاهانه، تصاویر ذهنی والدین را، به علت تشدید غرایز طرد می کنند یا به دلیل تفاوت و تضاد در ارزشها، آگاهانه در برابر خانواده می ایستند. نوجوان در این مسیر به راه حل هایی متوسل می شود. این راه حل ها بیشتر به شکلِ یافتن جانشین برای والدین بروز می کند و آن دوستی به همگنان است. دوستی با کسی که با همان شکست ها و تردیدها، طغیان ها، اشتیاق ها و علا قه ها و همان تشویش ها رو به رو است و نهایتاً همانندسازی با کسی که انسان، خود را در او می یابد.

از حدود یازده سالگی به بعد، این دوستی ها محکمتر و به خصوص جنبه انتخابی آنها بیشتر می شود; یعنی کودک به گزینش دوستانش می پردازد. این مسئله بخصوص در دوره بلوغ است که ریشه عمیقتری می یابد و با شور و هیجان توام می شود. داشتن دوست برای نوجوان نشانه‚ اعتماد به نفس است. به همین دلیل در صورت گسستن پیوند دوستی، شخص نسبت به ارزش های وجود خود دچار شک می شود. در واقع دوستی در آغاز نوجوانی هم چون آینه ای، تصویر اطمینان بخش فرد را به او باز می گرداند.

به لحاظ تاثیر زیاد دوست و همنشین، در اسلا م مصاحبت و رفاقت با افراد ناشایست نهی شده و به ایجاد روابط دوستی با افراد صاحبِ کمال و معرفت سفارش شده است.تاثیر مثبت یا منفی دوستی‚ به خصوص اگر به مدت طولا نی باشد تا آنجاست که می تواند کیش و مسلک را تغییر دهد. از رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه وآله نقل شده است: انسان به دین و مسلک دوست و همراهان خویش است. ( وسائل، ج 8 ص 430)

هنگامی که دوستی فرزندان با سنن و آداب خانواده هماهنگی ندارد نگرانی والدین را برمی انگیزد. در این گونه موارد معمولا ًپدر و مادر برای گسستن دوستی مداخله می کنند . اما این دخالت ها اغلب نابجایند و نه تنها نتیجه معکوس می دهند، بلکه هیزم بیشتری به آتش شعله ور شده می رسانند . در این گونه موارد بهتر است والدین اجازه دهند تا دوستی ها خود به خود خاموش شوند. زیرا هر چند هم که تند و آتشین باشند به دلیل همین تندی و شدت، دوام چندانی نخواهند داشت. نوجوان بسیار زود متاثر می شود و به غلیان می آید. اما این غلیان ها با همان سرعت نیزفرو می نشیند. رفتار علمی والدین و ارتباط آنان با مشاورین،می تواند در این گونه موارد، مفید و موثر واقع شود.

نتیجه برخوردهای غیر علمی و احساسی به خیر و صلا ح نیست. پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله می فرمایند: هرکس بر اساس علم رفتار نکند، فسادی که ایجاد می کند بیش از اصلاح اوست. تحف العقول ص 46

نیاز به داشتن ارزش های اخلا قی و معنوی و فلسفه زندگی
بسیاری از نوجوانان می کوشند برای داشتن زندگی بهتر دارای روش منطقی یا یک فلسفه عملی باشند. فطرت بشر به گونه ای است که همواره به دنبال ارزش های اخلاقی و معنوی است. در هیچ کدام از مکتب های گوناگون دنیا مانند مکتب های الهی و دینی به ارزش های اخلاقی و معنوی اهمیت داده نشده است. در قرآن آمده است که بهترین بندگان خدا کسانی هستند که همه سخن ها را بشنوند و از میان آنها بهترین را انتخاب نمایند. همین سخن نشانه کاملتر بودن مکتب الهی است. از طرفی دیگر در اسلا م همه فطرت ها، خدایی معرفی گردیده است: فطرةاللّه التی فطرالناس علیها ( آیه 30 سوره روم ).

اریک فروم (روانشناس)، نیاز به یک نظام اعتقادی را جزء ذاتی انسان می داند. او می گوید: نیاز به دین یعنی نیاز به یک الگوی جهت گیری و مرجعی برای اعتقاد و ایمان، هیچ کس را نمی توان یافت که فاقد این نیاز باشد. تمایلا ت انسان را نهایتی نیست و فردی که بر محور توحید و مدار ارتباط با خدا حرکت نمی نماید پیوسته درصدد جوابگوئی به این خواسته ها می باشد. در حالی که عملا ً نمی توان تمام تمایلات را جامه عمل پوشید و چنین فردی با وجود وسعت نعمات الهی پیوسته خود را در تنگی احساس می نماید. برعکس، فردی که به خدا توجه دارد از اطمینان خاطر بهره مند است و با پذیرش روش قناعت در امور خود، زندگی راحت و بی دغدغه ای را ادامه می دهد. حرکت مستقیم تکاملی آن قدر مورد تاکید مکتب ماست که در هر روز حداقل ده بار در ضمن نمازهای روزانه، هر فرد مسلمان باید از خداوند درخواست نماید که راه مستقیم را در هر مورد به او نشان دهد و او را بر این راه پایدار بدارد.
اهدناالصراط المستقیم. صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین، ( آیات 6 و 7 سوره فاتحه )

از دیگر ارزش های اخلاقی و معنوی، انجام ندادن گناه چه بزرگ و چه کوچک است. در قرآن کریم به انجام ندادن گناهانی مانند شرک به خد، آزردن پدر و مادر، کشتن فرد بی گناه، شهادت دروغ، شکستن پیمان های الهی مانند عهد نذر و قسم تاکید شده است. در آیه 31 سوره نساء آمده است که اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید اجتناب نمایید، بدی های شما را می پوشانیم و شما را در جای با منزلتی وارد می نماییم.

معنویت فرزندان ما، در محیط های غیراسلامی
تعلیم و تربیت فرزندان، یکی از اصلی ترین وظایف والدین است، اما متا›سفانه در جامعه ما با توجه به این که نهادهایی هم چون آموزش و پرورش و رسانه های جمعی قابل اعتماد تلقی می شوند، برخی از پدران و مادران این مسئولیت سنگین خود را فراموش کرده اند. به عبارت دیگر‚ نه فرصتی برای تربیت فرزندان وجود دارد، نه علم آن؛ نه اهمیتی که والدین را وادارد تا بیشتر از غذای شب و لباس فرزندانشان، به فکر تربیت فکری و معنوی فرزندانشان باشند. کودکان در کنار دوستان، در کوچه ها، در مقابل تلویزیون ها و رایانه ها بدون داشتن معلمی معنوی به بلوغ می رسند و والدین در تعجب اند که چرا رفتار کودکانشان این قدر متفاوت با آنهاست؛ آنان هنوز مشکل را درنیافته اند. این مشکل به دلیل فراموشی اصلی ترین وظیفه پدری یا مادری - یعنی تربیت معنوی فرزندان - است. تقویت و تکامل شخصیت فرزندان و کنترل و تنزیه آنها از هرگونه عیب و نقص ممکن، سنگین ترین مسئولیتی است که بر دوش والدین است.

نیک می دانیم که تمامی انسان ها با سرشت و فطرتی پاک متولد می شوند، که زندگی اسلا می بر آن استوار است. بعدها به واسطه والدین است که کسی مسیحی، یهودی یا زرتشتی می شود. تعلیم و تربیت اسلامی به مسئولیت سنگین پدر تاکید کرده است و عمیقاً این موضوع را مورد توجه قرار داده، به نحوی که طبق نظر آیین اسلا می اگر پدر خانواده در پرورش فرزندان مراقبت کمتری داشته و سهل انگاری کند، گناهکار خواهد بود. از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله نقل شده است: این گناه کافی است که گناهکار افراد مورد علاقه اش را از دست بدهد.

براساس روایتی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله فرمودند: خداوند از هر چوپانی راجع به گله اش سوال خواهد کرد که آیا از آنها به خوبی مراقبت کرده یا این که آنها را به حال خود رها کرده است.خداوند از پدرها هم در ارتباط با اهل خانواده اش سوال خواهد کرد.

پیامبر صلی اللّه علیه وآله فرمودند فرزندانتان را گرامی بدارید و برای تعالی ایشان در تربیتشان جد و جهد کنید. اینها نمونه هایی هستند که نشان می دهند شریعت و قانون الهی به تعلیم و تربیت کودکان اهمیت بیشتری می دهد. قانون اسلا م به پدرها حکم می کند که به معنویات فرزندانشان اهمیت بیشتری بدهند و در تهیه لوازم زندگی آنها بکوشند، تا فرزندانشان رشد متعادلی داشته باشند. پدر باید فرزندانش را با کتاب خدا و روش زندگی پیامبر بزرگوار تعلیم دهد، تا این که باغ فطرت آنها گل دهد و به بار بنشیند و سایه بگستراند. والدین با غفلت از کودکانشان بهانه می آورند که جامعه باعث ب‍َد بار آمدن آنها شده است.

ما در قرآن مجید، امثال و حکم، تعلیمات و بالاخره چراغی داریم که روشنایی می دهد.خداوند بزرگ در کتاب آسمانی خود فرموده است: ای مومنان خود و خانواده تان را از آتشی حفظ کنید که هیزم های آن مردم و سنگ ها هستند. (سوره 66، آیه 7) یعنی به آنها یاد دهید چه چیز می تواند آنها را از این آتش در امان نگه دارد. شیخ ابوحامد غزالی این آیه را چنین تفسیر کرده است: قطع نظر از این که چگونه مراقبت پدر، فرزندانش را از آتش این دنیا حفظ می کند، مراقبت او در خصوص رهایی از آتش دنیای آخرت باید در اولویت قرار گیرد. این مراقبت باید در تربیت و تعلیم فرزندان به بهترین روش صورت پذیرد و هم چنین در دور نگهداشتن آنها از دوستان بد بیشتر باشد. کودکان مسلمانی که در کشورهای غیراسلامی زندگی می کنند، نیاز بیشتری به محیط آموزشی فرهنگی دارند، محیطی که مبانی فهم، درک و تعلیم مذهب را بیشتر از کشورهای مسلمان برای کودکان فراهم آورد و شدیداً پایبند آن باشد.

محیط سالم، محیطی است که زندگی روزمره کودک را با تعلیمات درستی از اسلام در بر می گیرد؛ این محیط ایده آل، متفاوت از محیط فعلی است که جامعه این کشورها به وجود آورده است، جامعه ای که نه تنها اساساً به کودک کمکی نمی کند، بلکه کودک به خاطر چیزهایی که در مدارس و هم چنین از طریق وسایل ارتباط جمعی ناسالم یاد می گیرد، اثرات منفی و مخربی دریافت می دارد.

در خصوص این موضوع آنچه تعجب آور است، غفلت تعدادی از خانواده های مسلمان از فرزندانشان است، آنها فرزندان خود را به جریان های آلوده کفر می سپارند تا آنها را به گونه ای که خوشایندشان است تربیت کنند و وقتی کودکان بزرگ شدند، ارتباط برقرار کردن با آنها، نصیحت کردن آنها و هدایت آنها به سوی اخلا قیات دینشان، فوق العاده مشکل می شود و آنچه تعجب آور است این است که والدین با نادیده گرفتن، غفلت و بی توجهی نسبت به رفتار فرزندانشان در زمان کودکی بهانه می آورند، که جامعه باعث شر بار آمدن فرزندانشان شده است. بنابراین خانواده در کنترل عواملی که بر رفتار کودکان تاثیر منفی می گذارد، مسئولیت بسیار سنگینی دارد.

خانواده هم چنین وظیفه دارد که کودک را به سویی راهنمایی کند که درک و فهم او را از مذهبش تضمین کند. به همین نحو باید با مشکلات زیادی که معلول این عوامل هستند، دست و پنجه نرم کند. مهمترین راه پیشگیری از رفتار بد و ناشایست، این است که در ضمن برآوردن نیازهای عاطفی عقلانی و جسمانی او، از کودک در خانه مراقبت کنیم. ارضای این نیازها به کودک کمک می کند با دیگران رفتار خوبی داشته باشد و او را از برخی وسایل ارتباط جمعی دور نگاه داشته و از تاثیرات منفی آن حفظ نماید.