نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ پسر 5 ساله ام، با برادر کوچک تازه متولد شده اش بسیار بد رفتاری می کند. علت چیست و چگونه باید این مشکل را از بین برد؟

پاسخ:
علت این بد رفتاری، حسادت شدید به فرزند دوم است که در کودکان زیر 5 سال و با فاصله ی سنی کمتر از 3 سال بیشتر به چشم می خورد (از 6 سالگی به بعد، به جهت ارتباط بیشتر کودک با همسالان در آمادگی و مدرسه، حس حسادت کمتر می شود؛ ولی از بین نمی رود).
ای کاش پیش از تولد فرزند دوم، فرزند اول خود را آماده می کردید [1] و اگر چنین نکرده اید، برخوردهای شما در حال حاضر بسیار اهمیت دارد. برخوردهای نسنجیده می تواند از فرزند دوم رقیب هولناکی بسازد و آثاری منفی داشته باشد و برخورد درست، حسادت فرزند اول را کاهش خواهد داد.

چـنـد توصیـه:
1. خود و نزدیکانتان به فرزند دوم (به ویژه در حضور فرزند اول) کمتر توجه کنید.
2. اگر می خواهید فرزندانتان را ببوسید، اول بزرگ‏تر و بعد فرزند تازه متولد شده را ببوسید.
3. با اعطای مسؤولیت به فرزند بزرگ‏تر، حس بزرگ شدن را در او تقویت کنید. فرزند شما علاقه مند است برخی کارهای برادر کوچکش (آوردن شیشه ی شیر، آوردن وسایل حمام، پوشک و مراقبت از او) را به عهده گیرد (البته توجه داشته باشید که خدمتکار برادرش نشود).
4. اجازه دهید گاهی در جاهای بی خطر، برادر کوچکش را بغل کند.
5. سعی کنید در حضور او به فرزند شیرخواره ی خود، شیر ندهید. اوج حسادت کودکان اول، زمانی است که مادر، فرزند دوم را شیر می دهد.
6. ممکن است از شما بخواهد شیر صبحانه را با شیشه بخورد. در این صورت مقاومت نکنید. چون شیر، آرام به دهانش می رسد و مزه ی پلاستیک سر شیشه بد است، این عمل دوامی نخواهد داشت.
7. وقتی پدر به خانه باز می گردد، اول سراغ فرزند دوم نرود؛ بلکه دقایقی را با فرزند بزرگ‏تر بگذراند و پس از آن به فرزند دوم توجه کند (توصیه می شود حال فرزند کوچک را از بزرگ‏تر نپرسد).
8. اگر برادر کوچک‏تر را کتک زد، با او با خشونت برخورد نکنید؛ بلکه با لحنی محکم و قاطع بگویید: اجازه نمی دهید به او صدمه بزند.
9. اگر خواست از برادر کوچکش شکایت کند، اجازه دهید حرف بزند. او به شدت به تخلیه ی احساسات نیاز دارد.

سؤال 2ـ فرزند 3 ساله ام برادر 12 ساله اش را می آزارد. او را چگونه از این کار بازدارم؟

پاسخ:
آزار فرزندان بزرگ تر به وسیله خردسالان عللی دارد که باید شناسایی و مرتفع شود:
1. تشویق ضمنی والدین:
خردسالان دوست داشتنی اند و رفتارشان خوشایند است؛ بدین سبب، وقتی دیگران را می آزارند نیز والدین و اطرافیان اظهار خشنودی می کنند که این برخورد، تشویق ضمنی کودک به آزار دادن دیگران است؛ بنابراین در صورت مشاهده آزار دیگران، او را منع کنید و به این رفتارش نخندید و ناخشنودی خود را در چهره به او نشان دهید.
2. ضعف ارتباط عاطفی:
گاهی فرزند خردسال شما برادرش را می آزارد تا شما دخالت و از او طرفداری کنید و به این شکل، محبت شما را به خود اثبات کند که این انگیزه به جهت ضعف ارتباط عاطفی شما با او است؛ پس ارتباط عاطفی خود را با او بیشتر کنید.
3. بیکاری و عدم سرگرمی:
وقتی فرزند خردسال شما مدتی بیکار باشد و سرگرمی نداشته باشد، برای رهایی انرژی موجود در خود، سراغ برادرش می رود و او را می آزارد؛ پس زمینه های بازی و سرگرمی و فعالیت فیزیکی اش را فراهم آورید.
4. فعالیت بیش از حد:
فعالیت زیاد، خستگی می آورد و خستگی سبب بی حوصلگی و بدرفتاری با دیگران می شود؛ بنابراین توصیه می کنم فعالیت او را متعادل کنید.

چـنـد توصیـه:
الف. ریشه یابی و موقعیت سنجی:
مصادیق آزار او را با «نوشتن» ثبت کنید و در پی از بین بردن زمینه ها برآیید؛ برای مثال، نوجوان شما از سر و صدای برادر خردسالش هنگام دیدن تلویزیون، برداشتن لوازم التحریر و وسایلش، دخالت هنگام صحبت با دوستان، مزاحمت هنگام مطالعه و انجام تکالیف و... آزرده خاطر می شود. بکوشید در این گونه موقعیت ها فرزند خردسال را کنترل کنید.
ب. تهیه فضایی مستقل برای نوجوان:
اتاق و فضایی مستقل و قابل کنترل برای نوجوان، جلو بسیاری از مزاحمت های خردسال را می گیرد و مانع از آزار او می شود.
ج. آموزش خردسال:
خوب است در قالب داستان و شعر، به ویژه داستان زندگی حیوانات، زشتی و ناپسندی آزار دیگران را به او بیاموزید.
د. تشویق:
در صورت مشاهده کاسته شدن از آزار او، از تشویق غافل نشوید.

سؤال 3ـ پسر پیش دبستانی ام با چاقو دیگران را تهدید می کند. با او چگونه برخورد کنم؟

پاسخ:
این رفتار، ریشه هایی دارد:
1. تثبیت و تقویت رفتار در کودکی:
این احتمال وجود دارد که در 2 یا 3 سالگی، چاقویی را برداشته و به سوی شما حمله کرده است و شما با اظهار خوشحالی و خنده، این رفتار را در او تثبیت کرده اید. به پدران و مادران عزیز توصیه می کنم در این گونه موقعیت ها، مغلوب احساسات خود نشوند و فرزند خود را با نرمی و عطوفت، از عمل ناپسند باز دارند.
2. جلب توجه:
با توجه به نیاز فطری کودک به توجه، احتمال می دهم با این کار می خواهد خود را نشان دهد و توجه شما و دیگران را به خود جلب کند. در چنین موقعیتی به او بی توجهی کنید. مطمئن باشید چاقو را در قلب شما فرو نخواهد کرد و به شما یا دیگران صدمه نمی زند (البته اگر مشکلی در سیستم عصبی و مغزی نداشته باشد). اگر احتمال خطر، جدی است، به شکل فیزیکی و بدون سخن، چاقو را از او بگیرید.
3. فیلم های خشن:
در موارد بسیاری، کودکان از فیلم های خشن تقلید می کنند؛ پس زمینه ی دیدن این گونه فیلم ها را از بین ببرید.
4. احساس ناتوانی و جبران:
گاهی برای اثبات قدرت و پوشاندن ناتوانی ها، چنین رفتاری را نشان می دهد. او را سرزنش نکنید و القائات منفی بی ارزشی، ناتوانی، بی عرضگی و... را از بین ببرید.

چـنـد توصیـه:
الف. وسایلی مانند چاقو را از دسترس او دور کنید.
ب. در موقعیت های مناسب و عاطفی، زشتی این رفتار را به او گوشزد کنید.
ج. از طریق داستان، او را با پیامدهای این عمل آشنا سازید.
د. در صورت قطع رفتار، از تشویق و تحسین او غافل نشوید. نگویید از این که چاقو را کنار گذاشتی متشکرم؛ بلکه بگویید: خوشحالم که خواسته ات را آرام می گویی.
ه. در صورت استمرار این رفتار، با قاطعیت، او را تهدید کنید.
و. محرومیت از دیدار همسالان، ساز و کار باز دارنده خوبی است.

سؤال 4ـ ملاک منع کودکان و نوجوانان از رفتارهای نابهنجار چیست و از چه زمانی باید آنان را منع کرد؟

ملاک ما برای منع کودکان و نوجوانان از رفتارهای نابهنجار، باید شرع مقدس باشد و ملاک دین، واجب و حرام است. برخورد سلیقه ای والدین در این مسأله، پسندیده نیست. برخی والدین براساس سلیقه ی شخصی خود، کودکان را از اموری منع می کنند؛ حال آن که از دیدگاه دین، منعی برای آن ها نیست.
بازی کودکان (اگر مزاحمتی برای دیگران ایجاد نکند)؛ سر و صدای آنان (اگر دیگران را نیازارد)؛ تحرک بیش از حدشان (اگر ضرر و خطری را در پی نداشته باشد)؛ قدم زدن با دوستان، حضور در منازل دوستان یا دعوت آنان (اگر همسالان مورد اعتمادند)؛ خرید کفش و لباس مورد علاقه و...، هیچ گونه اشکالی ندارد و نباید کودکان را از این امور منع کرد.
هرگاه کودک مرتکب حرامی شد، باید او را بازداشت. «کودکی» نمی تواند دلیل بر بی توجهی به گناهان او باشد؛ همان گونه که اگر مقداری هروئین مصرف کند، به دلیل سن پایین او از آن چشم نمی پوشید.
اقدام به موقع شما در برابر اعمال خلاف کودک، او را از رفتارهای نابهنجار بعدی مصون خواهد کرد. پرمودا بترا، روان شناس غربی، سخن هشدار دهنده ای دارد:
«جلو بسیاری از آتش ‏سوزی های بزرگ جهان را با یک فنجان آب می توان گرفت؛ البته اگر به موقع انجام شود»[2] .
متأسفانه برخی خانواده ها به سبب عدم اقدام به موقع در برابر گناهان کودک، در دوران نوجوانی اش با فرزندی مواجه می شوند که رفتار نابهنجار در او نهادینه شده است و اصلاح او، کار بسیار سختی خواهد بود.

__________________________
پی نوشت:
[1] ـ والدین می توانند پیش از تولد فرزند جدید، با جمله هایی مانند از تنهایی در می آیی؛ دوست خوبی پیدا می کنی؛ در آینده، عمو یا دایی می شوی؛ به کمک تو خیلی امیدواریم و... فرزند قبلی خود را آماده کنند.
[2] ـ حسین سیدی، یک شاخه گل مینا، ص 122.

منبع:
نسیم مهر، جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی