نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ آیا کودکان هم به استرس و فشارهای روحی دچار می‏ شوند یا فقط به بزرگسالان اختصاص دارد؟

پاسخ:
در وجود انسان، حالت‏های متفاوتی وجود دارد. گاهی دچار دلهره، دلشوره، و نگرانی می‏شود؛ گاهی مضطرب و پریشان حال است، و زمانی دچار استرس و فشارهای شدید روحی می‏ شود.
مورد اول (دلهره، دلشوره، نگرانی) و مورد دوم (اضطراب و پریشان حالی) بین کودک و بزرگسال مشترکند؛ اما مورد سوم (استرس و فشارهای شدید روحی)، بیشتر به بزرگسالان اختصاص دارد.
امروزه به جای تعبیر استرس (Stress) فرنگی، از واژه ‏ی «تنیدگی» استفاده می‏شود که در مقایسه با گذشته، بسیار فراگیر شده است. نویسندگان این مقوله، قرن 17 را عصر روشن ‏بینی، قرن 18 را عصر منطق، قرن 19 را عصر پیشرفت، و قرن 20 را عصر استرس یا فشار نام نهاده ‏اند. حدود 80 درصد بیماری‏ها به ویژه زخم معده، تنگی نفس، سردرد مزمن، فشار خون و اختلال‏های قلبی ـ عروقی، با فشارهای روحی آغاز می‏شوند.
امروزه، میزان مصرف آرام ‏بخش‏ها در جهان، بسیار بالا است؛ برای مثال، در آمریکا، هر سال، حدود 5 بیلیون آرام بخش و 160 هزار تن آسپرین مصرف می‏شود، و مردم فرانسه در سال، 25 میلیون جعبه داروی ضد افسردگی و حدود 75 میلیون جعبه داروی ضد فشار روحی استفاده می‏کنند. [1]

سؤال 2ـ نشانه‏ های اضطراب کودکان و نوجوانان چیست؟

پاسخ:
اضطراب با توجه به شدت و ضعف عوامل آن، نشانه ‏های متفاوتی دارد.
در مرحله ‏ی ابتدایی؛ تکان دادن دست و پا، بالا کشیدن شلوار، گزیدن و لیسیدن لب، و بازی با اشیایی چون خودکار، موی سر، دکمه ‏ی پیراهن و.... این نشانه ‏ها، گویای اضطراب عمومی است که در همگان وجود دارد و چندان نگران کننده نیست. کودک یا نوجوان، مشغول انجام تکالیف است و چون برنامه‏ ی مورد علاقه‏ اش در تلویزیون آغاز شده، اضطراب دارد و دائم دست یا پایش را تکان می‏دهد.
در مرحله‏ ی شدیدتر؛ اختلالات رفتاری یا عادات عصبی (مانند ناخن جویدن، کندن پوست لب یا مو، کشیدن پوست یا مو، کندن زخم بدن، فشار دادن دندان‏ها)، فرو ریختن دل، پرخاشگری، و تیک [2]، یعنی پرش عصبی (مانند چشمک زدن، بالا انداختن ابرو، غنچه کردن دهان) دست و پای سرد، بی‏خوابی، کابوس، تکرر ادرار و....
این نشانه‏ ها گویای عامل جدی‏ تر اضطراب هستند و باید بدان‏ها توجه شود.
مهم‏ترین علل اضطراب در این مرحله، فشارهای روحی ـ روانی ناشی از اختلافات و درگیری پدر و مادر، فرزند جدید و... است.
در مرحله‏ ی بسیار شدید (حمله ‏ی وحشت زدگی)؛ پریدن رنگ صورت، عرق کردن دست‏ها و بدن، افزایش سرعت تنفس، تهوع و سرگیجه، تپش شدید قلب، ریختن ادرار و....
این نشانه‏ ها که گویای سیستم عصبی سمپاتیک (فرآیندی طبیعی در بدن انسان) است، نشان از عاملی بسیار شدید، چون ترسی ناگهانی، صحنه‏ ای دلهره‏ آور یا کابوس دارد که باید زمینه ‏های آن‏ها از بین برود. [3]
نشانه‏ های اضطراب برای نوجوانان و بزرگسالان، افزون بر موارد پیش گفته، عبارتند از:
تمایل به کارهای سبک، عدم تمرکز، انزواجویی، یبوست و درد دل، کاهش هورمون جنسی، مشکلات خواب، افزایش گرایش‏های وسواسی (بررسی قفل‏ها، چراغ، شیر آب و...)، نوشیدن مشروبات الکلی، سیگار کشیدن، کم خوری، بی‏ اهمیتی به وضع ظاهر، رانندگی وحشیانه، ناتوانی در تصمیم ‏گیری، اختلال در حافظه، افزایش افکار خود انتقادگرانه ‏ی منفی، اختلال در ترشح هورمون‏ها و...؛ برای مثال، سبب افزایش تیروکسین و در نتیجه، کاهش وزن، افزایش ضربان قلب، عصبانیت و بی‏خوابی می‏شود. باعث افزایش کورتیزون و در نتیجه، کاهش توانایی فرد در برابر عفونت‏ها و سایر بیماری‏ها خواهد بود. اضطراب، سبب افزایش کلسترول می‏شود که عامل مهمی در حمله ‏های قلبی است.

سؤال 3 ـ چه لزومی دارد اضطراب شدید کودکان از بین برود؟

پاسخ:
اگر اضطراب شدید کودکان از بین برود و به حد مطلوب برسد، میزان خودباوری آنان بیشتر خواهد شد و کودکانی که خودباوری و اعتماد به نفس افزون‏تری دارند، استعدادهایشان شکوفا خواهد شد و اگر استعدادها شکوفا شود، به طور قطع بیشتر رشد می‏کنند و برای جامعه مفیدتر خواهند بود.
اضطراب در حد پایین، مطلوب است و سبب رشد کودک می‏شود. پدری به فرزند خود می‏گوید: این ده مهره را از فاصله‏ پنج متری داخل جعبه بینداز، کسی بر کار تو نظارت نمی‏کند و به اندازه‏ی کافی هم فرصت داری. طبیعی است که در چنین حالتی، کودک، هیچ گونه اضطرابی نخواهد داشت؛ اما مهره ‏ها را هم با دقت داخل جعبه نمی ‏اندازد؛ زیرا انگیزه ‏ای ندارد. پدر دیگری می‏گوید: این مهره ‏ها را داخل جعبه بینداز و اگر موفق نشوی، به ازای هر مهره، یکی از بهترین وسایلت (دوچرخه، رایانه، و...) را از تو خواهم گرفت. در این حالت، دنیایی اضطراب وجود او را فرا می‏گیرد و به پرتاب مهره ‏ها موفق نخواهد شد. پدر سومی می‏گوید: این مهره‏ ها را داخل جعبه بینداز و اگر موفق شوی، در برابر هر مهره، یکی از وسایلی را که دوست داری برایت می‏خرم. در این حالت، اضطراب اندکی وجود او را فرا می‏گیرد؛ اما مانع کامیابی او هم نخواهد شد. این اضطراب اندک در او انگیزه ایجاد می‏کند و همان اضطراب مطلوب است.

سؤال 4 ـ برای پیشگیری از اضطراب شدید و نامطلوب کودکان چه کنیم؟

پاسخ:
1. آگاهی دادن: یکی از علل مهم اضطراب شدید کودکان، عدم آگاهی از ماهیت اضطراب است. اگر در سنی قرار دارد که می‏تواند «سیستم عصبی سمپاتیک» (ر.ک: پرسش 7) را درک کند، او را از آن آگاه کنید.

2. تقویت روحیه‏ دینی: به طور معمول، کودکانی که دارای اعتقادات دینی و مذهبی قوی‏تری هستند، اضطراب کمتری دارند. استرس‏ها و فشارهای روحی در جوامع دینی، بسیار کمتر از جوامع غیر دینی است. این نتیجه‏ ای است که امیل دورکیم در کتاب خودکشی بدان دست یافته است.
باید به کودک، یاد خدا را بیاموزیم (الا بذکر الله تطمئنّ القلوب) [4] و برای او تبیین کنیم که یاد خدا، دل را آرام می‏کند. یونگ، روان‏شناس شهیر غربی معتقد است که اعتقاد به مذهب، جلو نگرانی‏ها را می‏گیرد. دلهره، زهر، و پادزهر آن، اعتقاد به خدا است.

3. ارتباط گسترده‏ فامیلی: ارتباط گسترده‏ فامیلی، سبب ایجاد امنیت روحی ـ روانی می‏شود؛ زیرا کودک احساس می‏کند در تنگناهای زندگی، نزدیکانش به او کمک خواهند کرد و پشتیبان او خواهند بود. به طور معمول کسانی که با نزدیکان خود ارتباط بیشتری دارند، شاداب‏ ترند. تنهایی و غربت، نشاط انسان را از بین می‏برد؛ پس بی‏ علت نیست که امامان معصوم: به مسأله‏ «صله رحم» توجه بسیاری داشته ‏اند.
یکی از مهم‏ترین عوامل کمرنگ شدن روابط خویشاوندی، تشریفات و تکلف‏ هایی است که گریبان مردم را گرفته که با کاستن از آن‏ها می‏توان روابط را بیشتر کرد. ارتباط خویشاوندی لازم نیست دراز مدت باشد؛ بلکه نفس ارتباط، گرچه کوتاه مدت، مهم است.
در روایات آمده است: «صلوا ارحامکم ولو بالتسلیم»: [5] با نزدیکان خود ارتباط برقرار کنید؛ اگر چه با سلام باشد.
نکته‏ مهم در ایجاد ارتباط با نزدیکان، بدآموزی‏هایی است که پدید می ‏آید؛ پس توصیه می‏کنم با نزدیکانی ارتباط داشته باشید که در دیانت آنان و سلامت روحی و معنوی فرزندانشان تردیدی ندارید.

4. تقویت جسم: به طور معمول، کودکانی که بدنی قوی و سالم دارند، در برابر عوامل اضطراب مقاوم ‏ترند.

سؤال 5 ـ آیا ممکن است خود کودک باعث اضطراب خویش بشود؟

پاسخ:
گاهی دیگران (اولیای خانه، مدرسه، رسانه‏ ها و...) سبب اضطراب کودک می ‏شوند و گاهی عامل اضطراب، خود کودک است.

1. بی‏ برنامگی: در روز جمعه یا یک روز تعطیل، کودک از صبح بازی کرده؛ تلویزیون دیده و به دیگر فعالیت‏های جنبی پرداخته و اکنون که روز به پایان رسیده است، تکالیف مدرسه مانده؛ برای امتحان روز بعد مطالعه نکرده؛
به نظافت شخصی (استحمام، ناخن گرفتن، کوتاه کردن مو و...) نرسیده و وظایفی را که در منزل به عهده دارد (خرید نان، سبزی و...) انجام نداده است؛ بدین سبب دچار اضطراب می‏شود؛ زیرا باید در خانه و مدرسه پاسخگو باشد.
برای پیشگیری از چنین حالتی، والدین باید در فرصت‏های مناسب، با بیانی نرم و حساب شده، برنامه‏ های او را به وی گوشزد کنند و اگر کودک با این موقعیت مواجه شد، در انجام کارهای عقب مانده به او کمک کنند تا این اضطراب از بین برود.
پیشنهاد می‏شود با کمک خود کودک، تمام کارهایی را که باید انجام شود، براساس اولویت فهرست کنید و کارهایی را که اگر آن روز انجام نشوند، اشکال چندانی ایجاد نمی‏کنند، در پایان فهرست قرار دهید و از فرزند خود بخواهید، از ساده ‏ترین کارها آغاز کند. طبیعی است که با انجام یک کار، روحیه می‏گیرد؛ سردرگمی ‏اش کمتر می‏شود و با انجام هر کار، از اضطراب او کاسته خواهد شد.

2. مسؤولیت پذیری: گاهی کودک با پذیرفتن مسؤولیت، زمینه‏ اضطراب خود را فراهم می‏سازد. نگرانی او بدین جهت است که نمی‏داند موفق خواهد شد یا نه. در چنین حالتی، اولیای خانه و مدرسه می‏توانند با برخورد سنجیده، در تخفیف اضطراب او مؤثر باشند؛ بدین گونه که برایش تبیین کنند مسؤولیتش تمرینی است و انتظار توفیق کامل او را ندارند.
والدین می‏توانند با نقل خاطره‏های دوران کودکی خود و عدم کامیابی در مسؤولیت‏ها یا توفیق تدریجی آنان، در کاهش اضطراب کودک مؤثر باشند. گفتن جمله ‏هایی از قبیل این که «مطمئن هستم در کارت موفق خواهی شد»، اضطراب‏آور است.

سؤال 6 ـ برای از بین بردن اضطراب کودکان، بهتر است به روان‏شناس مراجعه کنیم یا روان‏پزشک؟

پاسخ:
روان‏شناس با روانکاوی، و روان‏پزشک با دارو، اضطراب را درمان می‏ کنند.
با توجه به آثار منفی داروهای شیمیایی، توصیه می‏کنم ابتدا به روان‏شناس مراجعه کنید و اگر روان‏شناس تشخیص دهد برای درمان اضطراب، به روان‏پزشک نیاز است، بیمار را به او ارجاع خواهد داد.
روان‏شناس، افزون بر روانکاوی، از روش‏های درمان طبیعی در برابر درمان شیمیایی برای از بین بردن اضطراب استفاده می‏کنند؛ از جمله «آروماتراپی» که استفاده از روغن‏های مخصوص و ماساژ روی پوست است. «هیپنوتراپی»، تمرکز روی یک تصویر ذهنی تسکین بخش است. «رفلکسولوژی» که از نقاط فشار در پاها استفاده می‏شود، و «شیاتزو» که با نقاط سوزنی سر و کار دارد.

سؤال 7 ـ آیا عکس العمل کودکان در مقابل عوامل اضطراب یکنواخت است؟

پاسخ:
عکس العمل کودکان در برابر عوامل اضطراب، یکنواخت نیست؛ زیرا میزان تحمل آنان تفاوت دارد (در تربیت کودکان، به تفاوت‏های فردی آنان توجه داشته باشید). ملاک در میزان تحمل کودکان، سن آنان نیز نیست و چه بسا هنگام ایجاد عوامل اضطراب، کودک کوچک‏تر کمتر مضطرب شود و فرزند بزرگ‏تر را اضطراب شدیدتری فرا گیرد.
در چنین موقعیتی، فرزند بزرگ‏تر را سرزنش نکنید و آرامش فرزند کوچک را به رخش نکشید و آن دو را با هم مقایسه نکنید.

___________________________
پی نوشت:
[1] ـ تروور جی. پاول، فشار روانی، اضطراب و راه‏های مقابله با آن، ص 21.
[2] ـ Tic: حرکتی غیر ارادی، سریع، عود کننده و کلیشه ‏ای است که به طور معمول در صورت، دست و پاها رخ می‏دهد و منشأ عصبی دارد.
[3] ـ سیستم عصبی سمپاتیک، اعضای داخلی را به وسیله ‏ی اعصاب نخاعی به مغز مرتبط، و هنگام بروز استرس، آن‏ها را برای عمل آماده می‏کند و سبب انقباض عمومی ماهیچه‏ ها، گشاد شدن مردمک چشم، کاهش ترشح بزاق، گشاد شدن راه‏های هوایی ریه، باز شدن روزنه‏ های عرق در پوست و افزایش تعریق، تنگ شدن و سفت شدن روده ‏ها و شل شدن مثانه می‏شود (وراپیفر، استرس و روش‏های مقابله، ص 57 و 58) .
[4] ـ رعد، 28.
[5] ـ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 21، ص 539.

منبع:
نسیم مهر، جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی