تربیت سیار، اردویی برنامه‌ریزی شده و منظم است كه با مدیریت سرپرست اردو در اوقات فراغت همراه با برنامه‌های تفریحی ـ فرهنگی و در راستای اهداف تربیتی اسلام طراحی شده است.
محورهای اصلی این طرح عبارت است از:
1. اجرای برنامه‌های تربیتی ـ دینی با برنامه‌ریزی و مدیریت روحانی محل.
2. برنامه‌های تفریحی ـ سیاحتی متناسب با شرائط سنّی و جنسی، همچنین زمانی و مكانی كودكان و نوجوانان.
ضرورت اجرای طرح
اوقات فراغت یكی از بسترهای مناسب جهت ایجاد ارتباط روحی و معنوی بین مربی و متربی است كه لازم است به نحو شایسته‌ای از آن استفاده شود؛ چرا كه فرصتهای به دست آمده چونان ابر بهاری در گذرند و با از دست رفتن آن، جز غصه چیزی بر جای نمی‌ماند؛ چنان كه امام علی علیه السلام فرمودند: «اَلْفُرصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیرِ؛ (1) فرصت چون ابر می‌گذرد پس فرصتهای نیك را غنیمت شمارید.»
بسیاری از خانواده‌ها، به جهت گرفتاریهایی كه در زندگی دارند، حتی یك بار هم در طول سال موفق نمی‌شوند مسافرت بروند. نبود مسافرت و تفریح در زندگی در كنار یكنواختی فعالیتهای روزمره، علاوه بر خستگی جسمی، موجب بیماریهای روحی چون افسردگی می‌شود كه اثرات نامطلوب تربیتی به همراه خواهد داشت؛ چونان آبی زلال كه اگر در حركت و جریان نباشد، به مرور زمان ماهیت خود را از دست داده، رنگ عوض می‌كند.
ظریفی اهمیت مسافرت را چنین ترسیم نموده است: «سیحُوا فَاِنَّ الْماءَ اِذا ساحَ طابَ وَاِذا وَقَفَ تَغَیرَ وَاصْفَرَّ؛ (2) سیر و سفر كنید! همانا آب تا زمانی كه در حركت است، پاك و زلال است و زمانی كه راكد بماند، دگرگون و زرد می‌شود.»
برنامه ریزی تربیتی مبلغ برای متربیان شركت كننده در كلاسهای مساجد یا مراكز فرهنگی و انتقال آنها از محیطی بسته و خسته كننده به فضایی باز و سرسبز، خصوصا در ایام فراغت تابستان به جهت شادابی و آمادگی روحی، بستر مناسبی برای پذیرش پیامهای تربیتی دین مقدس اسلام فراهم می‌كند و به ویژه با آمادگیهایی كه در نسل نوجوان و جوان وجود دارد، این امر بهتر عملی می‌شود. علی علیه السلام فرمودند: «قَلْبُ الحَدَثِ كَالاَْرْضِ الْخالِیةِ ما اُلْقِی فیها قَبِلَتْهُ؛ (3) قلب نوجوان و جوان، چونان زمین آماده‌ای است كه هر بذری در آن پاشیده شود، می‌پذیرد.»
اهداف طرح
برای طرح تربیت سیار اهدافی در نظر گرفته شده است، مثل:
1. پرورش روح تعاون و هم یاری در بین دانش آموزان؛
2. استفاده بهینه از فرصتهای به دست آمده (مدیریت زمان) ؛
3. شناخت و انتخاب دوستان خوب؛
4. ایجاد شادابی و سلامت روحی و جسمی؛
5. آشنایی عملی با معارف اسلامی، چون نماز جماعت، احترام بزرگان، كمك به همدیگر و...؛
6. ارزیابی دوستان جهت مسئولیت پذیری؛
7. و...؛
ویژگیهای طرح
1. عبادت جمعی: یكی از ویژگیهای طرح سیار آن است كه به مبلغ فرصت می‌دهد تا وظیفه اصلی خود را كه همان هدایت و ارشاد است، به صورت چهره به چهره عملی كند. (4) همچنین شركت كنندگان را به صورت عملی با نماز جماعت و ارزش و اهمیت آن در اسلام آشنا می‌كند. وقتی اعضای شركت كننده در اردو با تمام وجود توصیه لقمان حكیم به فرزندش را پذیرا شدند كه: «یا بُنَی اِذا جاءَ وَقْتُ صَلاةٍ فَلا تُؤَخِّرْها لِشَی ءٍ وَصَلِّها وَاسْتَرِحْ مِنْها فَاِنَّها دَینٌ وَصَلِّ فی جَماعَةٍ وَلَوْ عَلی رَأْسِ زُجٍّ؛ (5) پسرم! هرگاه وقت نماز فرا رسید، برای هیچ چیزی آن را به تأخیر نیانداز و نماز را به جا آور و با خواندن نماز، خاطر خود را آسوده كن؛ زیرا نماز حق واجبی است [كه بر عهده توست] و نمازت را با جماعت بخوان اگر چه بر روی نیزه باشی.» در روزهای بعدی سعی خواهد كرد نمازهای خود را با جماعت اقامه كند.
2. شناخت مبلغ و متربیان از همدیگر: یكی از سفارشات دین مبین اسلام به مبلغ و داعی الی اللّه آن است كه فردی مردمی باشد. لازمه مردمی بودن مبلغ، انس بیشتر با متربی و داشتن اخلاق، رفتار و گفتار نیك است. اردو فرصتی است مناسب تا متربیان عملاً با اخلاق و رفتار مبلغ آشنا شوند. در مسافرت است كه اخلاق طرفین شناخته می‌شود؛ چنان كه علی علیه السلام فرمودند: «اَلسَّفَرُ میزانُ الاَْخْلاقِ؛ (6) مسافرت وسیله سنجش اخلاق است.»
همچنین اردو فرصت خوبی است تا مبلغ در طول این مدت به ارزیابی فعالیتهای خود و تحلیل بازخوردها اقدام كرده، در سفرهای بعدی به اصلاح آنها بپردازد.
3. شادابی روحی و جسمی: مسافرت به فضاهای سرسبز باعث سلامتی روح و جسم می‌شود؛ به دیگر سخن، دیدن سبزه زارها موجب درمان بیماریهای روحی چون افسردگی خواهد شد. از امام علی علیه السلام نقل شده كه فرمودند: «اَلنَّظَرُ اِلَی الْخُضْرَةِ نُشْرَةٌ؛ (7) نگاه به سبزه زار درمان كننده و نشاط آور است.»
بی جهت نیست كه وجود گرامی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله توصیه می‌نمودند: «سافِرُوا تَصِحُّوا؛ (8) مسافرت كنید تا سالم بمانید.»
تفریحات سالم در ایجاد شادابی و سَر زندگی، دارای جایگاه ویژه‌ای است. سیره ائمه علیهم السلام همواره بر اساس خوشحال كردن و مزاح با مؤمنین بوده، اما همیشه توصیه می‌فرمودند كه این شوخیها همراه با چیزی نباشد كه رضایت الهی در آن نیست. ابان از امام صادق علیه السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: از نشانه‌های مردانگی در سفر... «وَكَثْرَةُ الْمِزاحِ فی غَیرِ ما یسْخِطُ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ؛ (9) شوخی زیاد در غیر آن چیزی كه خدای عزیز و جلیل را به خشم می‌آورد.»
4. عبرت پذیری: یكی از روشهای تربیتی، روش عبرت پذیری است؛ یعنی اینكه انسان تحولات و تطورات را به دیده عبرت بنگرد و از آنچه برای دیگران رخ داده، درس بگیرد و خود را از اشتباهات و لغزشها نگه دارد.
عبرت گرفتن از سرگذشت دیگران در اردو بیشتر مشهود است؛ چرا كه عملاً نظاره گر اماكن قدیمی و كاخهای مجلل اربابان زر و زوری هستیم كه از سازندگان آنها هیچ اثری باقی نیست و توصیه قرآن بر این است كه از دیدار اماكن گذشتگان عبرت بگیریم:
«اَوَلَمْ یسیرُوا فِی الاَْرْضِ فَینْظُرُوا كَیفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذینُ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثارا فِی الاَْرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللّه ُ بِذُنُوبِهِمْ وَما كانَ لَهُمْ مِنَ اللّه ِ مِنْ واقٍ»؛ (10) «آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام كسانی كه پیش از آنها [زیسته] اند، چگونه بوده است؟ آنها از ایشان در قدرت و در ایجاد آثار [مهم] در زمین برتر بودند؛ با این همه، خدا آنان را به كیفر گناهانشان گرفتار كرد و در برابر خدا مدافعی نداشتند.»
دوستی می‌گفت: این خاطره شیرین و پندآموز را هرگز فراموش نمی‌كنم؛ هنگام دیدار كاخهای فرو ریخته شاهان دیدم بر سر درِ كاخ، آیات بالا كه بر تابلویی نوشته شده بود نظر اهل معرفت را جلب می‌كرد. همچنین چادرهای فرو ریخته جشنهای 2500 ساله ستمشاهی «چادرهای عبرت» نام گرفته اند. روحانی محل، ستونهای بزرگ و سقفهای عظیم سنگی را به ما نشان می‌داد و می‌گفت: بچه ها! این بناهای مهم و سازندگان آنها، نمونه آشكاری از این آیه شریفه است كه اثری از سازندگان آنها كه با ظلم و ستم این بناهای عظیم را درست كردند، نیست و الآن زیر خروارها خاك خوابیده اند. توضیحات مربی چنان در ذهنم نشست كه از آن روز به بعد نظرم نسبت به آثار باستانی تغییر كرد؛ به طوری كه هر جا می‌روم به همان دیده عبرت نگاه می‌كنم كه چه كسانی بودند و چی شدند!
اصول اجرایی طرح
یكی از آداب سفر آن است كه مبلغ قبل از حركت بین اعضای شركت كننده، تقسیم كار كند؛ به طوری كه هر كس بداند در طول سفر چه وظیفه‌ای دارد و به چه كارهایی باید مشغول شود. لذت بخش‌ترین لحظات اردو برای نوجوانان آن است كه در جمع فعالیت كنند. پس بهتر است آنها را در نهضت خدمت رسانی آموزش و پرورش دهیم همچنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «سَیدُ الْقَوْمِ فِی السَّفَرِ خادِمُهُمْ، فَمَنْ سَبَقَهُمْ بِخِدْمَةٍ لَمْ یسْبِقُوهُ بِعَمَلٍ اِلاّ الشَّهادَةَ؛ (11) سرور هر قوم در سفر، خادم آنهاست. پس هر كس از آنان در خدمت به دیگران پیش دستی كند، آن جمع در هیچ عملی جز شهادت در راه خدا بر او پیشی نخواهند گرفت.» با توجه به اهمیت خدمت در سفر، مسئولیتها را می‌توان به شرح ذیل در بین اعضا تقسیم كرد:
1. مسئول رضایت نامه ها
تهیه برگه رضایت نامه و چاپ آن با آرمی خاص كه قابل رونویسی نباشد، همچنین هماهنگی با اداره بیمه جهت بیمه كردن اعضای شركت كننده و برآورد هزینه آن از وظایف مسئول رضایت نامه هاست.
چنین كسی موظف است رضایت نامه‌ها را به موقع توزیع كند و آخرین فرصت و مكان دریافت را همراه با امضای ولی دانش آموز متذكر شود كه بدون تأیید قطعی یا حضوری ولی دانش آموز، رضایت نامه فاقد اعتبار خواهد بود. انجام به موقع این وظیفه به شما این امكان را می‌دهد كه با افراد شركت كننده آشنا شده، جهت تهیه وسیله نقلیه، نهار و... برنامه‌ریزی كنید.
تبصره
الف) اگر شركت كنندگان در اردو كودك بودند، وجود یك همراه الزامی است، بنابراین، در برگه رضایت نامه درج اسم شخص و همراهش ضروری است.
ب) زمان دقیق حركت مشخص گردد و از شركت كنندگان خواسته شود نیم ساعت قبل از حركت در محل مورد نظر آماده شوند. ضروری است ساعت بازگشت به صورت تقریبی اعلام شود تا موجب نگرانی والدین نشود. همچنین شماره تلفن همراه سرپرست اردو به خانواده‌ها، اعلام شود، تا در صورت تأخیر نگران نشوند.
2. مسئول گروه
شركت كنندگان در اردو را قبل از حركت به دسته‌های ده نفری تقسیم كنید. با عنایت به فرمایش امام علی علیه السلام : «سَلْ عَنِ الرَّفیقِ قَبْلَ الطَّریقِ؛ (12) قبل از سفر، رفیق و همراهت را گزینش نما.» به بچه‌ها اجازه دهید هر كس همراه خود را در گروه انتخاب كند. ضروری است برای هر گروه به صورت انتخابی از طرف اعضای گروه یك نفر به عنوان مسئول انتخاب شود تا مسئولیت كارهای اعضای گروه به او محول شود. مسئول گروه وظیفه مدیریت و هماهنگی بین اعضا را دارد و در صورت پیشامد مشكلی، پاسخگو خواهد بود. مدیریت مسئول گروهها به عهده خود مبلغ و مسئول طرح می‌باشد.
وظایف مسئول گروه
الف) انتخاب اسم و كد و شماره برای گروه از وظایف مسئول گروه است كه با هماهنگی مسئول طرح اجرا می‌شود. بهتر است از اسامی ارزشی چون اسامی شهدا استفاده شود.
ب) به صف كردن گروه، سوار و پیاده نمودن آنها به عهده مسئول گروه است.
ج) از بین اعضای گروه، مسئول برای خود معاونی انتخاب كند. در صورت امكان معاون از كسانی باشد كه ضمن ذكاوت هوشی و تیزبینی، نسبت به اعضای دیگر بزرگ‌تر باشد.
مسئول طرح لازم است در طول مسافرت با مسئولین گروهها در ارتباط باشد تا ضمن نظارت بر حضور و غیاب دقیق و هماهنگی بین اعضا و رفع اختلاف در صورت بروز آن، نظرات مشورتی گروهها را گرفته، نظر نهایی را خود به اطلاع آنها برساند. مشورت در طول سفر از سفارشاتی است كه به آن تأكید شده است؛ لقمان به فرزند خود می‌گوید: «اِذا سافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَاكْثِرِ اسْتِشارَتَكَ اِیاهُمْ فی اَمْرِكَ وَاُمُورِهِمْ؛ (13) هرگاه با جمعی به سفر رفتی، در كارها با آنان درباره وضع خود و وضع آنها زیاد مشورت كن.»
3. معاون اول مبلّغ
لازم است قبل از حركت، مبلغ فردی را به عنوان جانشین خود به اعضا معرفی كند تا در صورت نبود مبلغ یا پیشامد اتفاقی رهبری گروه را به عهده بگیرد.
4. معاون اجرایی و مالی
مسئولیت پرداختها و خریدها اعم از آب، یخ، غذا، فرش و زیرانداز به عهده معاون مالی است. او باید افرادی را جهت توزیع و حمل اثاثیه‌ها معرفی كند.
5. مدیر داخلی
نظافت اتوبوس، مواظبت از صندلیها، همچنین باز نبودن در و شیشه‌ها به عهده مدیر داخلی است. غیر از ایشان هیچ كس حق صحبت كردن با راننده و مسئولین اردوگاه و درخواست چیزی از آنها را ندارد. مدیر داخلی، مسئول فضای سبز، اسباب بازیها، امكانات اردوگاه و منابع طبیعی اطراف نیز هست.
در خصوص تقسیم كار لازم است مبلغ گرامی شركت كنندگان را به این امر متذكر شود كه گرچه برای هر یك از كارها مسئولی انتخاب شده كه با هماهنگی او كارها صورت می‌گیرد، ولی این به معنای آن نیست كه اعضای شركت كننده هیچ مسئولیتی ندارند. هر یك از افراد گروه باید به سهم خود در پیشبرد كارها فعالیت كنند و چون پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در فعالیت دسته جمعی، گرهی از كار را بگشایند.
نقل شده كه در سفری، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله برای تهیه غذا دستور دادند گوسفندی را ذبح كنند. یكی از اصحاب عرض كرد: سر بریدن گوسفند به عهده من. شخص دیگری گفت: پوست كندن آن با من. شخص دیگری پذیرفت تا گوشت آن را بپزد. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: جمع آوری هیزم نیز بر عهده من، عرض كردند:ای رسول خدا! پدران و مادران ما فدای شما، خودتان را به زحمت نیاندازید و كارها را به ما واگذارید. ما [با كمال افتخار [انجام می‌دهیم. حضرت فرمودند: من می‌دانم شما انجام می‌دهید، ولی خداوند دوست ندارد بنده‌اش را در میان همراهانش مشاهده كند كه برای خود امتیازی قائل شده است. سپس خود از جا برخاستند و به جمع آوری هیزم مشغول شدند. (14)
نكته
تقسیم كارها و مسئولیتها به نحوی كه ذكر شد، جهت داشتن فرصت كافی برای اجرای برنامه‌های تربیتی است، تا مبلغ گرامی درگیر كارهای اجرایی نشده، فرصت كافی جهت پیاده كردن برنامه‌های تربیتی خود داشته باشد. اگر فردی دارای توان مدیریتی بالایی بود، مبلّغ می‌تواند تمام مسئولیتها را به او بسپرد، به طوری كه در طول برنامه مشكلی پیش نیاید.
زمان اجرای طرح
رفتن به اردو در اول تابستان انگیزه بچه‌ها را جهت شركت در كلاسهای تابستانی از بین می‌برد. بنابراین، زمان اردو حتما بعد از اتمام دوره یا در بین دوره است، آن هم در صورتی كه دانش آموزان از یكنواختی كلاسها در گرمای تابستان خسته شده باشند.
در فصل تابستان هر چه به طرف مهر ماه نزدیك می‌شویم، زمان اردو مناسب‌تر خواهد بود؛ چرا كه اولاً خنكی هوا از خستگی و گرمازدگی بچه‌ها جلوگیری كرده، مشكل تهیه آب سرد در حجم بالا را كاهش می‌دهد. ثانیا با خنكی هوا، گردش دل انگیزتر شده، موجب رفع خستگی روحی می‌شود و آمادگی دانش آموزان را جهت شروع یك فعالیت جدید در اول مهرماه بالا می‌برد.
مدت زمان اردو بستگی به بودجه و امكانات و نوع برنامه‌ریزی مبلغ دارد كه می‌تواند به صورتهای زیر عملی شود:
ـ اردوی یك ساعته، رفتن به كنار روستا یا پارك جنگلی همراه با خوردن صبحانه (نان و پنیر) ، هندوانه و...
ـ دو ساعته، رفتن به امامزاده محل سكونت و اجرای دعای توسل همراه با پذیرایی مختصر.
ـ سه ساعته، پیاده روی به یكی از اماكن مذهبی در روستا یا طبیعت زیبای محل سكونت.
ـ نصف روز، رفتن به زیارتگاهی در روستای مجاور یا مكانی شاد و دل انگیز در آن طرف شهر.
ـ یك روزه، رفت و برگشت از روستا به شهر یا از شهر به یكی از روستاهای زیبای مجاور.
ـ دو روزه، رفتن به اردوگاهی فرهنگی ـ تفریحی در شهر مجاور و اقامت شبانه در آن.
ـ سه روزه، رفتن به یكی از شهرهای زیبای باستانی یا زیارتی.
و...
مكان اجرای طرح
در خصوص مكان اردو توجه به چند نكته ضروری است:
1. مكان اردو نباید جایی عمومی و غیرقابل كنترل باشد؛ چون ممكن است افراد متفرقه برای دانش آموزان ایجاد مزاحمت كنند و به خاطر عمومی بودن مكان، ممانعت از افراد مزاحم مشكل باشد. از جمله مكانهایی كه تناسب چندانی با این طرح ندارد، پاركهای بزرگ شهر، كنار دریاها و یا گذرگاههاست كه در دید عموم قرار دارد و در فرهنگ دینی هم از استراحت در آنها نهی شده است. (15)
2. تا آنجا كه ممكن است مكان اردو در محدوده‌ای شاد و محصور باشد تا ضمن آزاد بودن دانش آموزان قابل كنترل نیز باشند. در آداب سفر به این نكته اشاره شده كه جهت تفریح و استراحت مكانهای خوش آب و هوا و سرسبز را انتخاب كنید. (16)
3. بهتر است برای اردو یك مكان انتخاب شود؛ چون در صورت تعدد مكانها، بچه‌ها ضمن مقایسه، یكی از آنها را مكانی خوشایند و دیگری را مكانی نامناسب تشخیص می‌دهند كه آن گاه زحمات انجام شده بی نتیجه خواهد ماند.
4. از رفتن به كنار رودخانه‌ها و جاهایی كه احتمال غرق شدن وجود دارد، پرهیز كنید. همچنین از بردن شركت كنندگان به سخره نوردی و كوه پیمایی و گذر از سنگلاخهای بزرگ خوددای كنید؛ چرا كه رفتن به این مكانها بدون آموزش قبلی احتمال خطرات را افزایش می‌دهد.
5. قبل از انتخاب مكان اردو حتما مبلّغ خود از مكان مورد نظر بازدید كرده، موقعیت آن را در ساعات مختلف بررسی نماید. بهتر است دربازدید از مكان اردو به نكات زیر توجه شود.
الف) سرویس بهداشتی.
ب) فضای كافی جهت ورزش و بازیهای گروهی.
ج) مكان مناسب جهت اقامه نماز جماعت.
د) محل شستن ظروف.
ه) آب خنك بهداشتی و خوراكی.
ز) محلی برای پارك كردن وسیله نقلیه و...
تبصره
1. معرفی مكان اردو و مقررات خاص آن از جمله كارهایی است كه مبلغ هنگام رسیدن به محل، باید اعضای گروهها را با آن آشنا كند.
2. اگر اردو برای دانش آموزان دختر تدارك دیده شده از بازدید از مساجد حتی الامكان خودداری شود.
بیمه شركت كنندگان در طرح
انسان همیشه در معرض حوادث و خطرات است. بهترین وسیله‌ای كه می‌تواند انسان را از حوادث در امان نگه دارد، «بیمه معنوی» است. بیمه معنوی به چند طریق عملی می‌شود:
1. صدقه
مبلغ گرامی به شركت كنندگان در طرح یادآور شود كه قبل از حركت، هر كس به میزان توانی كه دارد جهت سلامتی خود و بقیه اعضای شركت كننده در اردو صدقه دهد. از امام باقر علیه السلام نقل شده كه حضرت فرمودند: «اِنَّ الصَّدَقَةَ لَتَدْفَعُ سَبْعینَ بَلِیةً مِنْ بَلایا الدُّنْیا؛ (17) همانا صدقه دادن هفتاد بلا از بلاهای دنیایی را دفع می‌كند.»
2. قرائت قرآن
از جمله سفارشات قبل از سفر چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی، خواندن قرآن است. از جمله آیات و سوره‌هایی كه قرائت آن در سفر سفارش شده، می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
الف) سوره قدر؛
ب) آیة الكرسی؛
ج) سوره ناس؛
د) سوره فلق؛
ه) سوره توحید و حمد. (18)
3. تربت سید الشهداء
مستحب است مسافر مقداری از تربت امام حسین علیه السلام را به همراه داشته باشد، خصوصا این روزها كه تقریبا در همه منازل مهر كربلا موجود است. این امر علاوه بر پیوند معنوی شركت كنندگان با حماسه سرور شهیدان، حسین بن علی علیهماالسلام، آنها را از انواع دردها و ترسها ایمن می‌كند. (19)
برنامه‌های طرح هنگام حركت
یكی از برنامه‌هایی كه لازم است مبلغ به آن توجه كند، یادآوری نام و یاد خدا هنگام حركت است. بهتر است شروع سفر با نام و یاد الهی و دعای سفر آغاز شود كه هر كاری بدون نام و یاد او شروع شود، به نتیجه نخواهد رسید. (20)
چنان كه در آداب سفر بیان شده، مستحب است مسافر در حال سوار شدن به وسیله نقلیه، در مسیر راه، در سراشیبی، در سربالایی و بالآخره در تمامی حالات یاد خدا نموده، شاكر خداوند منان باشد. (21)
اگر شركت كنندگان كودك باشند، بهتر است هنگام حركت در داخل وسیله نقلیه، از اشعاری چون شعر زیر استفاده شود و از بچه‌ها خواسته شود با همدیگر «بسم اللّه» را با صدای بلند تكرار كنند.
به نام خدا بسم اللّه مشكل گشا بسم اللّه
ما فرزند اسلامیم گفتار ما بسم اللّه
داریم بر لب خود در هر كجا بسم اللّه
ورد زبان ما هست در اردوها بسم اللّه
ما را بود نگهدار از هر بلا بسم اللّه
از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده كه فرمودند: «زادُ الْمُسافِرِ الْحُداءُ وَالشِّعْرُ ما كانَ مِنْهُ لَیسَ فیه خَنا؛ (22) توشه مسافر تصنیف و شعر است، مادامی كه در آن كلام قبیح و فحش نباشد.» پس می‌توان در مسافرت از اشعار زیبا هم استفاده كرد؛ منتها باید توجه داشت كه به كسی جفا و ظلم نشود. اشعاری چون شعر «آقا ظفرم» شادی بخش خواهد بود:
آقا ظفرم، آقا ظفر می‌خوام برم به سفر
سفر كجا؟ مكه مكه كجاست؟
مكه هم خانه یار كه نشان پروردگاره
چشمه زمزم داره ناودان طلاش می‌باره
بابام درش احرام داره از همه چیز دست برمی داره
به خدا توجه داره به خدا توجه داره
باید ایمان و عمل داشته باشیم تا بذر شادی تو دلها كاشته باشیم
در صورتی كه شركت كنندگان در اردو نوجوانان و جوانان بودند، ذكر تكبیر و تسبیح می‌تواند آرامش خاصی در آنها ایجاد كند. از امام صادق علیه السلام نقل شده كه حضرت فرمودند: روش پیامبر صلی الله علیه و آله در سفرها این بود كه: «اِذا هَبَطَ سَبَّحَ وَاِذا صَعِدَ كَبَّرَ؛ (23) وقتی در سراشیبی قرار می‌گرفت، تسبیح می‌گفت و زمانی كه در سربالایی بود، تكبیر می‌گفت.»
انواع اردوها
اردوهایی كه به اهداف طرح نزدیك اند، عبارتند از:
1. اردوی تربیتی ـ مذهبی
سفرهایی كه از نظر شرع مقدس اسلام عبادت بوده، به خاطر جلب رضای الهی انجام می‌شود، مانند: زیارت خانه خدا، زیارت مشاهد انبیا و ائمه علیهم السلام، صلحا، علما، شهدا، پدر و مادر، برادران ایمانی و....
بهتر است مبلغ گرامی در خصوص ارزش و اهمیت زیارت مشاهد مشرفه و آثار و بركات آن به دانش آموزان توضیح دهد تا آنها بدانند از چه بركات معنوی بهره می‌برند.
از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده كه حضرت فرمودند: «مَنْ زارَ قَبْری حَلَّتْ لَهُ شَفاعَتی وَ مَنْ زارَنی مَیتا فَكَأَنَّما زارَنی حَیا؛ (24) هر كس قبر مرا زیارت كند، شفاعت من شامل حال او می‌شود و هر كس مرا پس از مرگ زیارت كند، گویا مرا در حال حیات زیارت كرده است.»
زید شحّام می‌گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: پاداش كسی كه رسول خدا را زیارت كند چیست؟ فرمود: مانند كسی است كه خدا را در عرش زیارت كند. گفتم: «فَما لِمَنْ زارَ اَحَدا مِنْكُمْ، قالَ كَمَنْ زارَ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله؛ (25) پاداش كسی كه یكی از شما اهل بیت را زیارت كند، چیست؟ فرمودند: مانند كسی است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت كند.»
در خصوص اردوهای تربیتی ـ مذهبی می‌توان به زیارت امام رضا علیه السلام در مشهد، حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در قم، شاه چراغ در شیراز، مرقد حضرت امام خمینی رحمه الله در تهران، مسجد جمكران در قم، مسجد امام در اصفهان، معراج شهدای جنگ تحمیلی، گلزار شهدا، امام زاده‌های مدفون در شهرهای دور و نزدیك رفت.
2. اردوی سیاحتی ـ تفریحی
سیره ائمه بر این بوده كه در برنامه‌ریزی خود برای زندگی روزمره، ساعاتی را برای تفریحات سالم اختصاص می‌دادند. گشت و گذار و استفاده از اردوهای سیاحتی ـ تفریحی می‌تواند یكی از این تفریحات سالم باشد. از جمله آثار و بركاتی كه در این اردوها وجود دارد و قرآن كریم نیز به آن اشاره می‌كند، عبرت پذیری از آثار تاریخی است. (26)
تفریحات سالم می‌تواند رفتن به اطراف روستا و دیدن كوههای سر به فلك كشیده، یا دیدن خرابه‌های قلعه‌ها و كاخهای ستمگران، یا تفریح در جنگلهای سرسبز شمال و یا تفریحگاههای آماده جهت دانش آموزان باشد. مهم آن است كه از كنار این اماكن به دیده عبرت بگذریم.
3. اردوی علمی ـ فرهنگی
در دین مقدس اسلام برای كسب علم و دانش محدودیت مكانی وجود ندارد. شرع مقدس همگان را جهت فراگرفتن علم و دانش فرا می‌خواند، حتی اگر لازم باشد برای كسب آن مسیرهای طولانی طی شود.
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّینِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَریضَةٌ عَلی كُلِّ مُسْلِمٍ؛ (27) در جستجوی علم باشید، گرچه در چین باشد، همانا تحصیل علم و دانش بر هر مسلمان واجب است.»
گردشهایی كه به صورت اردوهای علمی ـ فرهنگی صورت می‌گیرد، اثرات بسیار خوبی در شناخت فرهنگ و آداب و رسوم مناطق مختلف دارد.
وسایل و امكانات مورد نیاز طرح
1. وسیله نقلیه مناسب جهت رفت و برگشت، مثل اتوبوس و مینی بوس. هرگز از وسایل غیر متعارف چون كمپرسی، وانت بار، تریلی، تراكتور و... استفاده نكنید.
حداقل یك هفته قبل از حركت هماهنگی لازم را با راننده انجام دهید. توجه كنید راننده فردی مورد اطمینان و باتجربه باشد، سعی كنید وسیله نقلیه تمام وقت در اختیار شما باشد تا در صورت نیاز به موقع از آن استفاده شود. از تخلف در رانندگی و سرعت غیرمجاز هنگام رانندگی جدا جلوگیری كنید. اگر تعداد شركت كنندگان و وسایل مورد نیاز زیاد بود، حتما وسیله‌ای مثل وانت بار جهت حمل و نقل وسائل در نظر بگیرید. برای راههای دور لازم است، راننده، بیابان رفته باشد نه رانندگان سرویسهای شهری و اداری.
2. حتما جعبه كمكهای اولیه را به همراه داشته باشید. امام صادق علیه السلام فرمودند: در وصیت لقمان به فرزندش آمده است كه: «یا بُنَی سافِرْ بِسَیفِكَ وَخُفِّكَ وَعَمامَتِكَ وَخِبائِكَ وَسِقائِكَ وَاِبْرَتِكَ وَخُیوطِكَ وَمِخْرَزِكَ وَتَزَوَّدْ مَعَكَ مِنَ الاَْدْویةِ ما تَنْتَفِعُ بِها أنْتَ وَمَنْ مَعَكَ؛ (28) پسرم! در سفر شمشیر، چكمه، عمامه، ظرف آب، نخ، و وسایل تعمیر كفش را همراهت داشته باش. همچنین داروهای مناسب همراه داشته باش كه خودت و همراهانت (در صورت نیاز) از آن بهره گیرید.»
3. جوایز مناسب جهت برنامه‌هایی كه در اردو اجرا می‌شود، تهیه نمایید.
4. فرش، موكت، 2 عدد توپ فوتبال، 5 عدد توپ پلاستیكی، 2 عدد توپ والیبال، یك طناب بزرگ پنبه‌ای جهت مسابقه طناب كشی به همراه داشته باشید.
5. صبحانه، ناهار و تنقلات لازم را همراه خود بردارید. اگر غذا از طرف خود دانش آموزان و به صورت متفاوت آماده شده بهتر است سفره آزاد انداخته شود و اگر نوع غذا یكنواخت بود، لازم است مسئول تداركات سفرهای یكپارچه و عمومی پهن كند. البته سفره یكپارچه از جهاتی بهتر است.
6. وسیله‌ای برای گرم كردن غذا، ظرف آب و یخ همراه با ظرفی مناسب جهت نگه داری آب خنك تهیه كنید.
برنامه‌های فرهنگی و تربیتی و توصیه ها
1. از همراه آوردن صبحانه و ناهاری كه از مواد فاسدشدنی تهیه شده باشد، جلوگیری كنید. هرگز اجازه ندهید دانش آموزان از مغازه‌های اطراف و یا دست فروشیها خوراكی تهیه كنند.
2. مراقب باشید دانش آموزان به علفها و گلها نزدیك نشوند؛ چون ممكن است گیاهان سمپاشی شده یا خود سمی باشند.
امام باقر علیه السلام به بعضی از شیعیانش كه قصد سفر داشتند، وصیت فرمودند: «لا تَذُوقَنَّ بَغْلَةً وَلا تَشُمَّها حَتّی تَعْلَمَ ما هِی وَلا تَشْرَبْ مِنْ سِقاءٍ حَتّی تَعْلَمَ ما فیهِ وَلا تَسیرَنَّ اِلاّ مَعَ مَنْ تَعْرِفُ؛ (29) در سفر تا اطمینان پیدا نكرده‌ای هیچ سبزه‌ای را نه بچش و نه استشمام كن و تا حصول اطمینان از هیچ آبی استفاده نكن و با كسی كه نمی‌شناسی، سفر مكن.»
3. اگر شركت كنندگان از بچه‌های پرتحرك بودند برای مهار كردن آنها اول صبح یك مسابقه دو حداقل به مسافت 300 متر بین آنها اجرا كنید. دانش آموزان بعد از مسابقه كاملاً با نشاط و قابل كنترل خواهند بود.
4. اگر دانش آموزان از بچه‌های دختر و پرانرژی بودند جهت كنترل، آنها را به شكار بفرستید. بدین صورت كه احادیث تربیتی را روی كارتهای مقوایی بنویسید و در قسمتهای مختلف مكان اردو بین شاخه درختان، لای علفها، بین چمنها یا سنگها و بوته‌ها پنهان كنید. به آنها بگویید هر كس دو كارت یا بیشتر از این كارتها را پیدا كند و زودتر از بقیه آن را حفظ كند، به عنوان تشویق جایزه‌ای ارزنده دریافت خواهد كرد.
5. برنامه طناب كشی یكی از برنامه‌های دوست داشتنی برای بچه‌ها است؛ بدین صورت كه یك طناب بزرگ پنبه‌ای همراه خود داشته باشید و از گروهها بخواهید دو به دو در دو طرف طناب قرار گرفته، از دو طرف اعضای گروه آن را بكشند. هر گروهی كه از خط وسط عبور كرد، در این مسابقه بازنده خواهد بود. حتما از این برنامه در اردو استفاده كنید.
6. اجرای دعای توسل یا زیارت عاشورا در دل طبیعت یا اجرای نمایش یا جمع خوانی توسط بچه‌ها از دیگر برنامه‌های تربیتی ـ فرهنگی است كه با تشخیص و هماهنگی مبلغ گرامی اجرا می‌شود.
7. برگه‌های ارزیابی را در روز یا ساعت آخر اردو بین شركت كنندگان توزیع نمایید تا از نظرات اصلاحی جهت برنامه‌های بعدی استفاده شود.
8. بعد از برگشت از مسافرت، توصیه كنید اگر نقاط ضعفی در دوستان دیده شد، آن را با بزرگواری جبران كنند و اگر در طول اردو اتفاقاتی افتاد، حفظ امانت كرده، در جاهای دیگر مطرح نكنند. (30)
9. سعی شود روز بعد از اردو كلاسهای تربیتی تعطیل شود تا شركت كنندگان در طرح كاملاً استراحت كنند.
ارزشیابی طرح
یكی از مهم‌ترین اقدامات مبلغان گرامی بعد از برگشتن از اردو، ارزیابی عملكرد در طول سفر است. ارزیابی را به دو صورت می‌توان انجام داد:
1. دریافت نظرات شركت كنندگان
در این مرحله سؤالاتی را به صورت كتبی در یك برگه 5A نوشته، از شركت كنندگان جواب آن را درخواست كنید؛ به عنوان مثال، از آنها بخواهید كدام یك از برنامه‌های اردو برای آنها جذاب‌تر بود؟ نقاط ضعف و قوت اردو را بیان كنند. آیا برخورد مجریان طرح، مبلغ، مسئولین تداركات و راننده اتوبوس یا مینی بوس با آنها رضایت بخش بود؟ عوامل موفقیت یا عدم آن را بیان كنند. اگر با مشكلات غیرمنتظره‌ای مواجه شدند آن را بازگو كنند. پیشنهادشان برای حل مشكلات چیست؟
توجه داشته باشید كه سؤالات به صورت چهارجوابی و به صورت علامت زدن طرح شود و در پایان سؤالات جایی برای پیشنهادات اختصاص داده شود.
2. ارزشیابی خود مبلغ
خود مبلغ نیز می‌تواند یك ارزشیابی از كار خود در طول اردو داشته باشد تا درصد موفقیت خود را در طول اجرای برنامه ارزیابی كند. اگر برنامه دارای نقایصی بود، در برنامه ریزیهای بعدی آنها را به نقاط قوت تبدیل كند.
1. نهج البلاغه، حكمت 21.
2. امالی شیخ طوسی، ص389، مجلس چهارده.
3. نهج البلاغه، نامه 31.
4. از امیرمؤمنان نقل شده كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به من فرمود: «وَایمُ اللّه ِ لإَِنْ یهْدِی اللّه ُ عَلَی یدَیكَ رَجُلاً خَیرٌ لَكَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیهِ الشَّمْسُ؛ قسم به خدا! ارزش هدایت شدن یك نفر به دست تو از آنچه خورشید بر آن می‌تابد برای تو بهتر است.» (كافی، ج5، ص28، ح4) .
5. كافی، ج8، ص349، ح547.
6. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، ص294، ح 366.
7. نهج البلاغه، حكمت 400.
8. مكارم الاخلاق، ص240.
9. بحارالانوار، ج73، ص266، باب 49، ح3.
10. غافر/21.
11. كنزالعمال، ج6، ص710، ح17519.
12. نهج البلاغه، نامه 31.
13. فروع كافی، ج8، ص348، ح547.
14. بحارالانوار، ج73، ص273، باب 49، ح 31.
15. العروة الوثقی، كتاب الحج فی آداب السفر «الخامس عشر».
16. همان.
17. كافی، ج4، ص6، ح6.
18. العروة الوثقی، كتاب الحج فی آداب السفر.
19. همان.
20. امام علی علیه السلام : «اَما عَلِمْت اَنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله حَدَّثَنی عَنِ اللّه ِ عَزَّوَجَلِّ اَنَّهُ قالَ كُلُّ اَمْرٍ ذی بالٍ لَمْ یذْكَرْ «بسم اللّه» فیهِ فَهُوَ اَبْتَرٌ.» (تفسیر الامام العسكری، ص25؛ بحارالانوار، ج73، ص305، باب 58، ح1) .
21. العروة الوثقی، كتاب الحج فی آداب السفر «سابعها».
22. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص280، ح2447.
23. كافی، ج4، ص287، ح2.
24. مستدرك الوسائل، ج10، ص186، باب3، ح11809.
25. كافی، ج4، ص585، ح5.
26. انعام/11 و یوسف/109 و....
27. وسایل الشیعة، ج27، ص27، ب4، ح33119.
28. كافی، ج8، ص303، ح466.
29. مستدرك الوسائل، ج8، ص227، ب41، ح9319.
30. بحار، ج 73، ص 266، ب 49، ح 3: عن الصادق علیه السلام قال: اَلْمُرُوَّةُ فِی السَّفَرِ... وَكِتْمانُكَ عَلَی الْقَوْمِ سِرَّهُمْ بَعْدَ مُفارِقَتِكَ ایاهُمْ.