آغاز سخن
برای ساختن جامعه‌ای نمونه و تربيت انسان‌های كامل و سالم، اصول و روش هايی لازم است كه انسان در سايه آن‌ها بتواند به دور از هر گونه انحراف مسير سعادت را بپيمايد.
ارائه كامل‌ترین و سالم‌ترین روش‌های اطمينان بخش تربيتي، انسان را به سعادت حقيقی و زندگی جاودانه و رضای پروردگار متعال نزديك می‌كند. اين شيوه‌ها را می‌توان از زندگی و رفتار و گفتار اسوه‌های حقيقی دين اسلام و پيشوايان راستين به دست آورد.
در اين نوشتار به بررسی سيره تربيتی امام حسن مجتبی عليه السلام می‌پردازيم، به اميد اين كه بتوانيم از راه و روش آن پيشوای معصوم كمال بهره را برده و در پرتو رهنمودهای نورانی اش تربيت شويم.
ضرورت تربيت
انسان موجودی متعالی و دارای استعداد رسيدن به كمال است و برای سير تكاملی خويش نيازمند پيروی از يك روش تربيتی قوی و كامل می‌باشد. انسان فاقد تربيت، فاقد همه چيز است، پس بايد به دنبال تربيت روح و روان خويش باشد.
امام مجتبی عليه السلام در زمينه ضرورت تربيت روحی و معنوی انسان و تغذيه روان او می‌فرمايد:«عجبت لمن يتفكر فی ماكوله كيف لا يتفكر فی معقوله، فيجنب بطنه ما يؤذيه و يودع صدره ما يرديه; (1) تعجب می‌كنم از فردی كه در غذای جسمانی خود فكر می‌كند (كه سالم و بهداشتی باشد) اما در غذای روح و جان خويش نمی‌انديشد، در نتيجه شكم خود را از غذاهای زيانبخش حفظ می‌كند ولی سينه اش را در مقابل آن چه آن را پست می‌گرداند رها می‌كند.»
بخش اول: عوامل تربيت
الف: خانه و خانواده
خانواده از مهمترين عوامل تربيتی محسوب می‌شود كه هدف از آن، ايجاد و پرورش نسل و هدايت آن به سوی اهداف صحيح تربيت می‌باشد. خانواده كانون مقدسی است كه در پرتو پيوند زناشويی دو انسان پايه گذاری شده و با پيدايش فرزند جلوه‌ای تازه به خود می‌گيرد. نتيجه اين پيوند فرزندانی است كه هركدام ممكن است در آينده سرباز يا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعي، خانواده را يكی از پاسداران آثار تمدن می‌دانند. در مورد تاثير و نقش خانواده در روند صحيح تربيت از امام مجتبی عليه السلام سخنان قابل توجهی به ما رسيده است.
نقش پدر صالح
پدر كه ركن مهم خانواده است بايد دارای شرايط و صفات پسنديده‌ای باشد.امام مجتبی عليه السلام به مردی كه برای نظر خواهی به حضورش آمده بود، فرمود: «شايسته است كه همسر دخترت مردی با تقوا و مومن باشد. زيرا اگر او دختر تو را وست بدارد وی را احترام خواهد كرد و اگر از او خوشدل نباشد به وی ستم روا نمی‌دارد.» (2)
مطمئنا اگر پدر به عنوان مدير خانواده فردی صالح و باايمان باشد همسر و ساير اعضای خانواده را در پرتو مهر و محبت خويش قرار داده و در اثر شايستگی‌های معنوی خويش، كانون خانواده را به محيطی امن تبديل نموده و زمينه تربيت فرزندانی باايمان و مسؤوليت پذير را فراهم خواهد نمود.
تاثير مادر شايسته
مادر نقش قابل توجهی در رشد و شكوفايی استعداد فرزندان در محيط خانه دارد تا آن جا كه يكی از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانسته‌اند. حضرت مجتبی عليه السلام در مورد نقش ويژه مادر در ساختار شخصيت افراد سخنی دارد كه ما را در درك اين مهم ياری می‌كند.
آن حضرت هنگامی كه با معاويه مناظره می‌كرد، در مورد يكی از علل شقاوت معاويه و سعادت خويش به نقش مادر اشاره كرده و فرمود: « چون مادر تو هند است و در دامن چنين زن پست و فرومايه‌ای پرورش يافته‌ای اين گونه اعمال زشت از تو سر می‌زند و سعادت ما خانواده در اثر تربيت مادرانی پاك همچون فاطمه عليها السلام و خديجه عليها السلام می‌باشد.» (3)
مادر به عنوان يك موجود عاطفی در ايجاد محيطی آرام برای فرزندان موثر است، و نقش تعيين كننده‌ای از هنگام انعقاد نطفه تا رسيدن به سن آموزش كودكان دارد. به ويژه در دوران بارداری و هنگام شير دادن كه شخصيت روانی و اخلاقی كودك ساخته می‌شود، مادر منبع تغذيه مستقيم كودك می‌باشد.
بر اين اساس ايمان و اخلاق و الدين كه دو ركن مهم خانواده هستند شرط اساسی در نيل به اهداف بلند تربيت می‌باشد.
ب: دوستان
بعد از خانواده دوستان و هم بازی‌ها و هم كلاسی‌های يك كودك می‌توانند به عنوان يك عامل محيطی در تربيت و خلق و خوی او تاثيرگذار باشند. كودك و نوجوان گرايش زيادی به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون ترديد اين همنشينی و هم گرايی دوستان در يكديگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صميمی يك نياز طبيعی است و لذت بخش‌ترین ساعات زندگی برای يك كودك و نوجوان لحظاتی است كه با دوستان سپری می‌كند.
پيشوايان معصوم ما ضمن بيان اثرهای مثبت و منفی رفاقت و همنشيني، پيروان خود را به مصاحبت با افراد شايسته سوق داده‌اند.
حضرت مجتبی عليه السلام در اين رابطه به فرزندش می‌فرمايد: «يا بنی لا تواخ احدا حتی تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضيت العشرة فآخه علی اقالة العثرة و المواساة فی العسرة; (4)
فرزندم! با هيچ كس دوستی نكن مگر اين كه از رفت و آمد (و خصوصيات روحی واخلاقي) او آگاه گردي، هنگامی كه دقيقا بررسی نمودی و معاشرت با او را برگزيدي، آنگاه با او براساس گذشت و چشم پوشی از لغزش‌ها و ياری كردن در سختی‌ها دوستی كن.»
ج - تشكل‌ها و محافل اجتماعی
انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثير رفتارها و حركات شركت كنندگان در آن‌ها قرار می‌گيرد.
امام حسن مجتبی عليه السلام در سخنی هم به اصل تاثير مجالس اجتماعی اشاره دارد و هم به شركت در محافل سالم و مفيد توصيه و ترغيب می‌فرمايد، آن جا كه می‌فرمايد: «من ادام الاختلاف الی المسجد اصاب احدی ثمان: آية محكمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة منتظرة و كلمة تدله علی الهدی او ترده عن ردي; هر كس پيوسته به مساجد برود يكی از هشت بهره را خواهد برد: آيه و نشانه‌ای محكم، برادری سودمند، علمی نو، رحمتی مورد انتظار، سخنانی كه او را به راه راست هدايت می‌كند و يا سخنی كه او را از هلاكت می‌رهاند.» (5)
بخش دوم: شيوه‌های تربيت
1 - استفاده از حس كمال جويی
كودكان و نوجوانان فطرتا كمالات و صفات زيبای انسانی را دوست دارند. مربی می‌تواند از طريق ارضاء صحيح تفوق خواهي، متربيان خود را به سوی اهداف مورد نظر خويش هدايت كند، و آنان را با دلگرمی و نشاط به كسب كمالات وادار سازد. امام مجتبی عليه السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت كرده و به آنان فرمود: «همه شما كودكان اجتماع امروز هستيد و اميد می‌رود كه بزرگان جامعه فردا باشيد، دانش بياموزيد و در كسب علم كوشش كنيد، هر كدام كه نمی‌توانيد در مجلس درس مطالب استاد را حفظ كنيد آن‌ها را بنويسيد و نوشته‌ها را در منزل نگهداری نماييد تا در موقع لزوم مراجعه كنيد.» (6)
آن حضرت با اين روش صحيح تربيتی فرزندان را به كسب دانش و درس خواندن ترغيب و تشويق می‌كند و آنان به اين طريق با عشق و علاقه به دنبال كسب دانش و ساير كمالات بشری می‌روند و در اين شيوه، نيازی به تهديد و مجازات نيست.
2 - معرفی اسوه‌های تربيت
كودك و نوجوان فطرتا به دنبال الگو می‌گردد و اين خواسته درونی او در حس تقليد وی جلوه می‌كند.
والدين و مربيان بايد با معرفی الگوهای صحيح، حس تقليد او را جهت دهند. آن چه در اين ميان اهميت ويژه دارد شناساندن الگوهای راستين و نمونه‌های كامل در به وجود آوردن صفات پسنديده در نهاد فرزندان است. اين شيوه در قرآن كريم فراوان ديده می‌شود. قرآن كريم با معرفی الگوهای كامل و بی‌عيب و نقص، در آموزش خوبی‌ها و كمالات و فضائل انسانی بهره می‌گيرد. حضرت مجتبی عليه السلام نيز به پيروی از قرآن در سيره تربيتی خويش اين روش را دنبال می‌كند. آن حضرت بعد از شهادت علی عليه السلام خطابه بليغی ايراد كرد و در ضمن آن به معرفی شخصيت ممتاز علی عليه السلام پرداخته و می‌فرمايد: «ای مردم! در اين شب مردی از دنيا رفت كه در هيچ كار نيكي، پيشينيان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هيچ سعادتی نمی‌توانند به او برسند، او به همراه پيامبر صلی الله عليه و آله جهاد می‌كرد و جان خود را فدای او می‌نمود.» آن گاه با شمردن صفات ديگر اميرمؤمنان عليه السلام او را به عنوان امام و الگوی مردم مطرح می‌كند. (7)
3 - ايجاد خودباوری و عزت نفس در كودكان
به وجود آوردن خودباوری و عزت نفس در كودكان، آن هارادر زندگی آينده موفق‌تر خواهد نمود. اين صفت زيبا را می‌توان از همان دوران كودكی و با شيوه‌های مختلف در او پرورش داد. برخی از آن شيوه‌ها عبارتند از:
يك) احترام به كودك
پيامبر اسلام صلی الله عليه و آله بارها امام حسن و امام حسين عليه السلام را در ايام كودكی احترام می‌نمود. روزی پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله نشسته بود كه آن دو كودك وارد شدند، پيامبر به احترام آن‌ها از جای برخواسته و به انتظار ايستاد، لحظاتی طول كشيد، آن‌ها نرسيدند. رسول اكرم صلی الله عليه و آله به طرف كودكان پيش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز كرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: «فرزندان عزيز، مركب شما چه خوب مركبی است و شما چه سواران خوبی هستيد!» (8)
در روايت ديگری عبدالله بن عباس می‌گويد: «با پيامبر صلی الله عليه و آله به خانه فاطمه عليها السلام رفتيم. حسن عليه السلام (كه كودكی بيش نبود) صورتش را شسته و تميز و پاكيزه از منزل بيرون آمد. رسول خدا صلی الله عليه و آله حسن عليه السلام را در آغوش گرفته و بوسيد و سپس فرمود: «اين پسر من آقاست.» (9)
دو) همبازی شدن با او
كودكان و نوجوانان از بازی و ورزش لذت می‌برند و به اين وسيله ضمن آشنايی بيشتر با جهانی كه در آن زندگی می‌كنند رشد يافته و در عين حال فرصت‌های خوبی را برای بيان احساسات و عواطف خود می‌يابند. همبازی شدن والدين و بزرگترها با آنان در ايجاد خودباوری در وجود شان نقش مهمی دارد. ابورافع يكی از ياران پيامبر صلی الله عليه و آله روزی با امام حسن عليه السلام كه كودك خردسالی بود، همبازی شد. آنان روی قرار دوش گرفتن از همديگر بازی می‌كردند. هنگامی كه نوبت سواری به ابورافع می‌رسيد، حضرت مجتبی عليه السلام به او می‌فرمود: عجب دارم از تو كه می‌خواهی بر دوش كسی سوار شوی كه پيامبر صلی الله عليه و آله او را بر دوش خود سوار می‌كند. وقتی نوبت سواری امام حسن عليه السلام می‌شد، ابورافع می‌گفت: همانطوری كه تو به من سواری ندادی من هم تو را سوار نمی‌كنم. حضرت به او فرمود: آيا ميل نداری كسی را كه پيامبر صلی الله عليه و آله بر دوش خود می‌نشاند بر دوشت سوار كني؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار می‌كرد.
شخصيت روحی اين كودك از خلال گفتار و كيفيت استدلالش پيداست. طفلی را كه پيامبر اسلام صلی الله عليه و آله در آغوش خود پرورش داده و شخصيت روانی او را احياء نموده است، بزرگی خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبونی سخن نمی‌گويد. (10)
سه) انتخاب نام زيبا برای كودك
نام كودك نقش مهمی در شخصيت او ايفا می‌كند. بايد برای طفل نامی را انتخاب كرد كه بعدها به خاطر آن مورد استهزاء و تحقير قرار نگيرد و در آينده احساس حقارت نكند. نامی كه يادآور وابستگی او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مكتب او باشد. سيره عملی امام مجتبی عليه السلام در نامگذاری فرزندان خويش گواه روشنی بر توجه آن حضرت به اين مهم می‌باشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زيد، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسين، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از:ام الحسن،ام الحسين، فاطمه،ام عبدالله،ام سلمه، رقيه. (11)
چهار) مشورت با فرزندان
يكی از شيوه‌های شخصيت دادن به فرزندان، مشورت كردن با آن هاست. امام مجتبی عليه السلام ضمن توصيه به اين كار پسنديده، با فرزندان خويش در موارد مختلف مشورت می‌كرد و بدين وسيله شخصيت آنان را پرورش داده و در آن‌ها عزت نفس ايجاد می‌نمود. روزی معاوية بن خديج به عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبی عليه السلام به او فرمود: « انا قوم لا نزوج نساءنا حتی نستامرهن; (12)
ما قومی هستيم كه دختران خود را بدون نظرخواهی و مشورت با خودشان، شوهر نمی‌دهيم.»
پنج) سلام كردن به كودكان
حضرت مجتبی عليه السلام می‌فرمايد:
«هر كس قبل از سلام كردن به سخن آغاز كند، او را جواب ندهيد.» (13)
اين سخن در مورد معاشرت والدين با كودكان اهميت ويژه‌ای می‌يابد، زيرا كودكی كه به او سلام داده شود و بدين وسيله از وی احترام نمايند، لياقت و شايستگی خود را باور می‌كند و از همان دوران كودكی احساس می‌كند كه ديگران برای او اهميت و ارزش قائل هستند.
پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله فرمود: «پنج چيز را تا لحظه مرگ ترك نمی‌كنم...يكی از آن‌ها سلام دادن به كودكان است.» (14)
4 - مطابقت رفتار با گفتار:
والدين و مربيان اگر به گفته‌های خويش جامه عمل بپوشانند، بهترين و مؤثرترين و پرثمرترين شيوه را در تربيت به كار گرفته‌اند و به طور غيرمستقيم و ناخودآگاه متربيان را تحت تاثير قرار داده‌اند. پندها و نصيحت‌های مربيان و والدين زمانی بر فرزندان موثر واقع خواهد شد كه آنان هر يك نمونه‌ای عملی از آن توصيه باشند و گفتار خويش را با عمل هماهنگ سازند.
حضرت امام حسن مجتبی عليه السلام يكی از دوستان خود را كه شايسته تمجيد آن بزرگوار بود با صفات زيبائی معرفی كرد و در ضمن خصلت‌های پسنديده او می‌فرمود: « كان لا يقول ما لا يفعل و يفعل ما لا يقول; (15) او آن چه را كه عمل نمی‌كرد، نمی‌گفت و كارهايی را كه نگفته بود انجام می‌داد.»
1) الدعوات، قطب الدين راوندي، قم، مدرسة الامام المهدي، 1407 ه. ق، ص 144 و 145.
2) مكارم الاخلاق، ص 233.
3) احتجاج طبرسي، ج 1، ص 279.
4) تحف العقول، ص 233.
5) تحف العقول، ص 235.
6) منية المريد، ص 340.
7) منتهی الآمال، ج 1، ص 225.
8) كودك فلسفي، ج 1، ص 115.
9) اعلام الوري، ص 211.
10) كودك فلسفي، ج 2، ص 133.
11) الارشاد، ج 2، ص 16.
12) حياة الحسن عليه السلام، ج 1، ص 329.
13) مسند الامام المجتبی عليه السلام، ص 688.
14) الخصال، ج 1، ص 271.
15) تحف العقول، ص 234.