اشاره:

در سلسله مباحث مربوط به روش حفظ قرآن، مطالبی درباره مقدمات، وسایل و شرایط حفظ قرآن در مجله شماره 57 و 58 ارائه گردید. در این مقاله، نگاهی گذرا به مراحل حفظ، عوامل مؤثر در حفظ و راههای تصحیح محفوظات قرآنی خواهیم داشت.

مراحل حفظ قرآن كریم

1. آشنایی با روخوانی و روانخوانی قرآن

بعضیها بدون طی كردن مراحل حفظ قرآن نیز می‌توانند قرآن را ـ هرچند با دشواری و تمرین بیشتر ـ حفظ كنند، ولی مراحلی كه سپری كردن آنها در افزایش سرعت و مقدار و دوام حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است، هفت مرحله است و مرحله اولِ آن، این است كه تلاش كنید، پیش از حفظ قرآن، یك دوره آموزشِ «روخوانی» قرآن را یاد بگیرید و «روانخوان» شوید تا از همان آغاز و با تسلط بر روخوانی قرآن، آیات الهی را به طور صحیح و بدون غلط بخوانید و با تسلط بر روانخوانی قرآن، با سرعت بیشتری، آیات بیشتری را حفظ نمایید.

2. آشنایی با تجوید قرآن

بهتر است كه علمِ «تَجویدِ»، قرآن یا همان «نیكو خوانی» قرآن را، پیش از حفظ آیات، فرا بگیرید، تا از همان آغاز حفظ قرآن، آیات را نیكوتر و زیباتر نیز بخوانید؛ زیرا آشنا بودن با علم تجوید، انجام دادن این كار را برای شما بسیار آسانتر می‌كند.

3. آشنایی با دستور زبان قرآن

چنانچه برای شما امكان دارد، بكوشید یك دوره دستور زبان عربی را كه به آن «صَرف و نَحْو» می‌گویند، هرچند به صورت مختصر و اِجمالی، فرا بگیرید؛ زیرا آگاه بودن از قواعد دستور زبان عربی و آشنایی با آنها، در سرعت و مقدار حفظ آیات قرآن بسیار مؤثر است.

4. آشنایی با لحن عربی قرآن

از همان آغاز، آیات قرآن را با لَحن و آهنگ و لهجه عربی حفظ كنید. برای این منظور، به تلاوت و قرائت قاریان معتبر و مشهور عرب و ایران گوش فرا دهید.

5. آشنایی با روش ترتیل قرآن

تلاوت قرآن به روش «تَرتیل» را بیاموزید و بكوشید كه قرآن را با همین روش، حفظ كنید. برای یادگیری آن، می‌توانید به نوارها و سی دی‌های تلاوت قرآن با روش ترتیل، مانند نوار ترتیلِ استادان: «محمد صِدّیق مَنشاوی» و «عبدالرحمن حُزَیفی» گوش فرا دهید و خودتان نیز همراه آنها بخوانید، یا در جلسات تلاوت قرآن به روش ترتیل، شركت نمایید، و یا این روش را زیر نظر «استاد» یاد بگیرید و تمرین كنید تا كاملاً با روش و سَبك ترتیل آشنا شوید و بر آن مسلط گردید. در صورتی كه حفظ قرآن و تكرار آیات آن با روش ترتیل، از نظر سرعت، برای شما تُند و سریع است، می‌توانید با روش دیگری به نام «تَحقیق» كه از نظر سرعت، آهسته‌تر از روش ترتیل است، آیات قرآن را تكرار و حفظ كنید و به نوارهای تحقیقِ استادانی همچون: «محمود خلیل الحُصَری» و «عبدُ الباسِط محمد عبدُ الصمد» گوش فرا دهید.

6. آشنایی با ترجمه قرآن

بكوشید كه پس از حفظ هر قسمت از قرآن، با ترجمه و معنی كلمات و آیات آن قسمت نیز آشنا شوید. این آشنایی، افزون بر داشتن آثار علمی و اخلاقی و معنوی، می‌تواند عاملی مؤثر در به یادآوردن آیات حفظ شده، هنگام مرور محفوظات قرآنی، نیز باشد. به طور نمونه، اگر شما آیه 13 سوره «حُجُرات»، یعنی آیه‌».. إِنَّ أَكرَمَكُمْ عِندَ اللّهِ أَتقیكُم...‌» ؛ را حفظ كنید و با معنی و مفهوم آن، یعنی «گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزكارترین شماست.‌» نیز آشنا گردید، پس از مدتی و هنگام مرور محفوظات قرآنی خود، به این آیه كه می‌رسید، چنانچه قسمتِ «إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللّهِ» را به یاد آوردید، اما قسمتِ «أَتقیكُم» را فراموش كردید، چون از پیشْ با معنی «أَتقیكُم: پرهیزكارترین شما» آشنا بوده اید، بهتر و سریع‌تر می‌توانید قسمتِ «أَتقیكُم» را به یاد آورید و مثلاً به جای آن، عبارتِ «أَغنیكُم» را كه به معنی «ثروتمندترین شما» است، نگویید؛ زیرا از پیش می‌دانسته اید كه «گرامی‌ترین انسانها نزد خدا پرهیزكارترین آنان است، نه ثروتمندترین آنان» و «پرهیزكارترین»، معنی «أَتقیكُم» و نه چیز دیگری است؛ هرچند برخی بر این عقیده اند كه «حتی آشنایی با ترجمه و معانی كلمات و آیات قرآن، پیش از حفظ آنها و نه پس از آن، می‌تواند در حفظ بهتر و سریع‌تر و پایدارتر آیات نیز تأثیر مثبت بگذارد.‌»

7. آشنایی با تناسب معنایی آیات قرآن

آگاهی از تناسب معنایی آیات با یكدیگر می‌تواند عامل مؤثر دیگری در حفظ آیات قرآن و بویژه قسمت پایانی آنها باشد. مثلاً «اصمعی» می‌گوید: «روزی آیه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فَاقطَعُوا أَیدیهُما جَزآءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ» را خواندم و آن را با عبارت «واللّه ُ غَفورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. شخصی بیابان نشین نزدیك من بود و قرآن خواندن مرا شنید. آن شخص به من گفت: آیه را دوباره بخوان. من نیز آن آیه را دوباره خواندم و با همان عبارت «واللّه ُ غَفُورٌ رَحیمٌ» به پایان رساندم. آن شخصِ بیابان نشین به من گفت: آیه را به صورت اشتباه خواندی. به او گفتم: مگر تو قرآن می‌دانی؟ پاسخ داد: نه! من قرآن نمی‌دانم. به وی گفتم: پس، چگونه می‌گویی كه من آیه را اشتباه خوانده ام؟ جواب داد: آن گونه كه تو آیه را خواندی، آغاز و پایان آن، از نظر معنی و مفهوم، با یكدیگر تناسب ندارند؛ زیرا خداوند هم از كیفر و عقوبت سخن می‌گوید و هم خودش را به غَفورٌ رَحیمٌ توصیف می‌نماید. پس از سخن این شخصِ بیابان نشین متوجه شدم كه پایان آیه، عبارتِ «وَ اللّه ُ عَزیزٌ حَكیمٌ» است. و همین تناسب معنایی را نیز در آیه 98 سوره «یوسُف» می‌توان دید؛ زیرا فرزندان حضرت «یعقوب» علیه السلام به او گفتند: «ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را طلب كن كه ما خطا كار بودیم.‌» حضرت به آنان فرمودند:‌».. سَوفَ أَستَغفِرُ لَكُمْ رَبّیآ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می‌طلبم كه او آمرزنده و مهربان است.‌» همان گونه كه در این آیه كریمه نیز می‌بینید، آغاز این آیه، یعنی «أَستَغْفِرُ: آمرزش می‌طلبم» با پایان آن، یعنی «اَلْغَفُورُ: آمرزنده» تناسب معنایی دارد.

عوامل مؤثر در حفظ

1. برای حفظ قرآن و ادامه مستمر آن، دست كم به دو چیز نیاز دارید: یكی انگیزه عالی و دیگری هدف متعالی. انگیزه عالی، شما را به شروع كار تشویق می‌كند و هدف متعالی، شما را به ادامه كار و پایان دادن آن ترغیب می‌نماید. بنابراین، به انگیزه و هدف خود، برای حفظ قرآن، بیشتر توجه كنید، و پیش از شروع حفظ، به تبیین و تحلیل آن، برای خود، بپردازید تا حفظ قرآن را به پایان برسانید و در میانه راه، از ادامه آن باز نمانید.

2. گوش دادن به نوارهای تلاوت قرآن در زمینه آیات مورد نظر. به طور مثال، دیده یا شنیده اید كه برخیها هنگام رانندگی، به نوارهای قرآن گوش داده اند و همه آیات خوانده شده در نوار و یا بسیاری از آنها، حتی به طور ناخواسته، حفظشان شده است و این نشان دهنده اهمیت حفظ قرآن از راه گوش دادن به نوارهای قرآنی است. گفتنی است كسانی كه می‌خواهند افزون بر حافظ قرآن بودن، قاری قرآن نیز باشند، می‌توانند نوارهای قاریانی را انتخاب نمایند كه آیات مورد نظرشان برای حفظ را به سبك مورد نظرشان برای تلاوت خوانده باشند.

3. مدتی است نوارهای صوتی و كاستِ مخصوص حفظ قرآن، با روشهای گونه گون تهیه و تنظیم شده است و در بازار به فروش می‌رسد و یا در مؤسسات و مراكز آموزش حفظ قرآن دیده می‌شود.

می توانید از آنها نیز برای حفظ قرآن استفاده كنید. و چنانچه برای شما امكان دارد، بهتر است برای حفظ قرآن، از نوارهای ویدئویی و دیسكهای فشرده رایانه‌ای (Compact Disk = CD) كه به صورتِ «سمعی و بصری: شنیدنی و دیدنی» است، استفاده كنید، زیرا طبق نظر برخی از روان شناسان، حدود 80% یادگیری از طریق «چشم» تحقق می‌پذیرد.

4. یكی از عوامل مؤثر در حفظ آیات و سوره‌های قرآن و دلگرم شدن به این كار، آگاهی یافتن از ثواب و پاداشهایی است كه در احادیث اسلامی ما برای خواندن و حفظ كردن آیات و سوره‌های قرآن بیان شده است.

5. حفظ آیات قرآنی و فراموش نكردن محفوظات قرآنی، نیازمند، «تكرار» است. بنابراین، از هر فرصتی برای مرور و تمرین مداوم آیات و بازخوانی و بازگویی آنها استفاده كنید و برای تكرار آیات حفظ شده، بیشتر از حفظِ خود آیات، وقت بگذارید.

6. گاه برخی از آیات را با «نوشتن» آنها، بهتر و سریعتر حفظ می‌كنید تا با «خواندن» آنها؛ البته می‌توانید آیاتی را كه برای حفظ كردن، مثلا بر یك صفحه كاغذ یا مقوا نوشته اید، همراه خود داشته باشید تا در فرصتهای مناسبی كه برای حفظ قرآن و مرور آیات الهی به دست می‌آورید، از آیات نوشته شده بر صفحه كاغذ یا مقوا استفاده كنید. و با توجه به اینكه جایی از بدن شما، مانند دستهایتان، نباید بدون طهارت و وضو به نوشته‌های قرآن برسد!، می‌توانید برای رعایت این امر ـ در صورتی كه طهارت ندارید ـ صفحه كاغذ یا مقوای مذكور را درون پاكتی پلاستیكی و پاكیزه قرار دهید و یا مقداری از كناره و حاشیه آن را برای در دست گرفتن، سفید بگذارید.

7. همواره به این نكته توجه داشته باشید كه چه مقدار از آیه‌ها و سوره‌ها و جزءهای قرآن را حفظ كرده اید، نه اینكه چه مقدار را حفظ نكرده اید. و نیز تا كنون چه مدت از وقت خود را برای حفظ قرآن مجید صرف كرده اید، نه اینكه چه مدتِ دیگر تا پایان حفظ قرآن باقی مانده است.

8. شركت منظم و مداوم در جلسات گروهی حفظ و قرائت قرآن هم باعث می‌شود كه شما به حفظ قرآن مُقَید شوید و هم موجب می‌گردد كه محفوظات قرآنی دیگران را بشنوید و در نتیجه، به تصحیح و تقویت و دوام محفوظات خود كمك كنید.

راههای تصحیح محفوظات

1. نواری را تهیه كنید و محفوظات قرآنی خود را در همان حالِ بازگویی و از حفظ خواندن، روی نوار ضبط كنید و سپس دستگاه ضبط صوت را روشن كنید و آن آیاتی را كه از حفظ خوانده و بر نوار ضبط كرده اید، با قرآن تطبیق دهید و اشتباهات خویش را تصحیح كنید.

2. كوشش كنید تا آنجا كه برای شما امكان دارد، حتما حفظ قرآن را با شركت در جلسات قرآن و زیر نظر «استاد» نیز انجام دهید؛ استادی كه هم حافظ قرآن باشد و هم با تجوید و ترجمه و دستور زبان و شیوه‌های علمی و عملی حفظ قرآن آشنا و در زمینه‌های آموزش آن، با تجربه و كلاسیك باشد تا مثلا بتواند ـ علاوه بر تصحیح اشتباهات در حفظ قرآن ـ اشتباهات تجویدی شما را نیز رفع كند.

هیچ كس از پیش خود چیزی نشد                                         هیچ آهن، خنجر تیزی نشد

هیچ قنادی نشد استادكار                                                    تا كه شاگردِ شكرریزی نشد

3. در صورتی كه بتوانید، چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین و مقرر، همدیگر را ببینید، مثلا با یكدیگر قرار بگذارید كه روزی یك صفحه از قرآن را خودتان حفظ كنید و ساعت 9 تا 10 صبح روز بعدش را برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن در نظر بگیرید. سپس در ساعت مذكور و در محلی مناسب حاضر شوید و در ابتدا مثلا شما آیات آن صفحه را برای نفر دوم و سوم، از حفظ بخوانید و بازگو كنید تا اشكالاتی كه احیانا در حفظ آیات قرآن داشته اید، به شما تذكر دهند.

آن گاه نفر دوم و سپس نفر سوم نیز همین كار را انجام دهد. با انجام دادن این كار، هر صفحه از قرآن، سه بار تكرار و بازگویی می‌شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می‌گذارد. گفتنی است انتخاب دو نفر هم مباحث، به جای یك نفر، برای این است كه چنانچه روزی یكی از هم مباحثها ـ به دلیلهایی ـ نتوانست در جلسه مباحثه حفظ قرآن حاضر شود، هم مباحث دیگری حضور داشته باشد و جلسه مباحثه درآن روز، تعطیل نگردد.

روش دیگری كه در مباحثه حفظ قرآن وجود دارد این است كه اگر مثلا صفحه‌ای از قرآن دارای 6 آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم، و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا دو آیه اول و دوم را نفر اول، و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم، و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند. و یا چون هر صفحه از قرآنهای رسم الخط «عثمان طه» دارای 15 سطر است، 5 سطر اول را نفر اول، 5 سطر دوم را نفر دوم و 5 سطر سوم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ ولی نباید از قبل مشخص كنید كه چه كسی كدام آیه و یا كدام قسمت از هر صفحه را باید از حفظ بخواند، بلكه در همان جلسه مباحثه حفظ قرآن باید مشخص كنید كه چه كسی كدام آیه و یا كدام قسمت از هر صفحه قرآن را از حفظ بخواند. این، بدان جهت است كه هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور كامل و از قبل حفظ كنند.

4. در صورتی كه نتوانید برای بازگویی و مرور آیاتِ حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم مباحثی پیدا كنید، سعی كنید كه محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری، مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم و یا دوستتان كه با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید و بازگو كنید تا اشتباهات احتمالی شما را گوشزد و تصحیح كند.