مقدمه
امروزه در بازار سی دی ایران، پر فروش‌ترین محصولات، سی دی‌های انیمیشن (1) و یا به عبارت دیگر پویا نمایی‌ها هستند. قیمت ارزان این سی دیها، هر پدر و مادری را وسوسه می‌كند، تا نه یكی، بلكه چندین حلقه از آنها را تهیه كند! غافل از اینكه بسیاری از این سی دیها تأثیرات مخرّبی بر روی فرزندانشان دارد. البته بعید نیست كه هیچ كدام از این پدر و مادرها بعد از دیدن كیفیت بالای دوبله این پویانماییها، احتمال نداده باشند كه این آثار به صورت غیر مجاز تكثیر و وارد بازار فروش شده اند؛ چون نه ظاهر آنها به سی دی‌های غیر مجاز می‌ماند و نه نحوه توزیع آنها؛ بلكه همه آنها در قابهای زیبا و پشت ویترین مغازه‌ها به فروش می‌رسند. (2)
بعد از بررسی پویانماییهای موجود در بازار، آسیبهای یافت شده در برخی از آنها به دو بخش عمده تقسیم می‌شود: 1. آسیبهای فكری - عقیدتی كه از اهمیت بیشتری برخوردارند. 2. آسیبهای رفتاری كه تأثیرات منفی آنها مستقیم بر روی رفتارهای كودكان ظاهر می‌شود.
آسیبهای فكری و عقیدتی
الف. ارائه تصویری اشتباه از نمادهای اسلامی
1. خدا
خدا، موضوعی است كه جذّابیت و راز آمیز بودن آن برای كودكان باعث شده است كه بخشی از سازندگان پویانماییها، این موضوع را دست مایه كار خود قرار دهند. تصویری كه از خدا در این پویانماییها به نمایش در می‌آید، گاه كاملاً متعارض با معارف اسلامی است. علاوه بر جسمانیت، چند خدایی هم جزء اعتقادات غالبی است كه در این پویانماییها ترویج می‌شود. خدای حاكم در این آثار در برخی از مواقع مرد است. او به همراه همسرش، در رختخواب می‌خوابد و آن چنان به خواب عمیق فرو می‌رود كه دشمنان از غفلت او استفاده كرده، فرزندش را می‌دزدند و با دادن معجون، او را تبدیل به انسان می‌كنند.
این فرزند كه خود جزء خدایان است، بعد از بزرگ شدن، تمام تلاشش را می‌كند تا دوباره به جمع خدایان برگردد. او برای رسیدن به این هدف، راه سختی را می‌پیماید و مبارزات بسیاری انجام می‌دهد، تا اینكه دوباره تبدیل به خدا شود. از جمله مبارزات او می‌توان به مبارزه با اژدهای سه سر اشاره كرد. او در طی این مسیر، با دختری از جنس آدمیزاد آشنا می‌شود و بعد از اینكه به هدف خود؛ یعنی بازگشتن به جمع خدایان می‌رسد، تازه می‌فهمد كه یك دل نه، هزار دل عاشق او شده است؛ بنابر این، بر روی زمین زندگی كردن و كنار آن دختر بودن را به خدایی كردن در آسمانها ترجیح می‌دهد و برای همیشه دست از خدا بودن می‌كشد.
تصویری كه از اداره دنیا توسط خدا در این پویانمایی نمایش داده می‌شود، این گونه است كه او كره زمین را در جلوی خود گذاشته و مشغول تدبیر امور دنیا است و هر از چند گاهی برای سرگرمی هم كه شده با كشیدن یك نخ، همه چیز را به هم می‌ریزد. در این پویانمایی گفته می‌شود كه دریاها همان شراب داخل لیوان خدا هستند كه هر وقت می‌خواهد، با حركت انگشتش در آنها موج درست می‌كند و یا با فوت كردن در یك حباب، باعث یخ زدن همه آبهای دنیا می‌شود.
این خدایی است كه برای فرزندان ما توسط كمپانیهای غربی به تصویر كشیده می‌شود. البته در برخی از موارد هم این خدا به شكل زن (الهه) است. خدایی كه وضع لباسش از هر بنده گناهكاری بدتر است، داخل وان خود را می‌شوید و سر به سر بندگانش می‌گذارد. او به قدری عشوه گر و طنّاز است كه بندگان به خود جرأت متلك انداختن به او را می‌دهند. و در نهایت، این خداست كه از قهرمان داستان (یك انسان) ، شكست می‌خورد.
از جمله این پویانماییها، می‌توان به «هركول» و «سندباد» اشاره كرد.
تذكر این مطلب خالی از فایده نیست كه این مجموعه‌ها، گرچه مربوط به خدای شرّ می‌باشند؛ ولی فراموش نكنیم كه كودكانمان با دیدن آنها، چهره‌ای جسمانی از خدا با تمام ویژگیهای یاد شده در ذهنشان تصوّر می‌كنند. فقط با این تفاوت كه خدای خیر را خدایی می‌دانند كه كار بد نمی‌كند و در جهت منافع بندگانش گام بر می‌دارد.
البته پویانماییهایی هم وجود دارند كه تصویر ارائه شده از خدا در آنها، به صورت توحیدی است؛ ولی در این موارد نیز جلوه نا زیبایی از خدا به نمایش در آمده است؛ مثلاً در پویانمایی «عزیز مصر» یكی از عذابهایی كه مصریان از سوی خدا گرفتارش می‌شوند، كشتن فرزندان اول هر خانواده، به خاطر تنبیه كردن پدرانشان است. ما خدا را در قالب نوری می‌بینیم كه وارد هر خانه‌ای می‌شود و فرزند اول آن خانواده را می‌كشد. مشاهده چهره مظلوم كودكانی كه به خاطر گناه پدرانشان كشته می‌شوند، دل هر بیننده‌ای را به درد می‌آورد. حتی این رفتار خدا به قدری غیر انسانی است كه موسی علیه السلام سعی می‌كند فرعون را كه فرزندش مرده است، دلداری بدهد و در نهایت، از شدّت ناراحتی در گوشه‌ای می‌نشیند و گریه می‌كند.
جالب است كه سازندگان این اثر، صحنه‌ای را كه در آن موسی علیه السلام فرعون را از در پیش بودن عذاب الهی آگاه می‌سازد، در پای دیواری قرار داده اند كه تصاویر نقاشی شده بر روی آن، نشان دهنده كشتن بچه‌های بنی اسرائیل توسط فرعون است. گویی سازندگان این اثر، در صدد هستند كه به نوعی بین كار ظالمانه فرعون و عذاب خدا مشابهتی نشان دهند.
2. پیامبران علیهم السلام
شخصیت پیامبران الهی موضوع دیگری است كه مورد توجه گروهی از سازندگان پویانماییها قرار گرفته است؛ اما تصویری كه از پیامبر در این پویانماییها ارائه می‌شود، دست كمی از تصویر ارائه شده از خدا ندارد. برخی از آسیبهای این گونه پویانماییها عبارتند از:
1. وجود اختلاف بین داستانهای پیامبران در قرآن كریم با داستانهای نقل شده در پویانماییهای غربی، باعث پیدا شدن تردید در صحت آیات قرآن در ذهن كودكان می‌شود. و از آنجا كه قلمرو ادراكات كودكان محدود به مسائل عینی و حسی است و آنها توان درك مطالب انتزاعی را ندارند، پر واضح است كه احتمال پذیرفتن داستان نقل شده در این پویانماییها از سوی آنها بیشتر خواهد بود. از جمله این اختلافها می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:
بر خلاف آیات قرآن، در پویانمایی عزیز مصر:
- آسیه قبل از پیدا كردن موسی علیه السلام، خود یك فرزند پسر دارد.
- موسی قبل از نبوت، مانند یك شاهزاده زندگی می‌كند و در كوچه و بازار مزاحم مردم می‌شود.
- فرعون خود را خدا نمی‌داند.
- دختران شعیب علیه السلام نه تنها با حیا نیستند، بلكه در سر چاه آب، با مردان غریبه دست به گریبان می‌شوند. در صحنه دیگر، از پشت پرده، موسی علیه السلام را در حال حمام كردن نگاه می‌كنند و می‌خندند. حجاب آنها از كوچك به بزرگ بدتر می‌شود؛ به گونه‌ای كه بزرگ‌ترین دختر شعیب با موی باز و دامن چاك دار در مقابل انظار عمومی ظاهر می‌شود.
- هارون نه تنها مؤمن و همراه موسی علیه السلام نیست؛ بلكه در آغاز رسالت موسی علیه السلام یكی از مخالفان اوست.
- ساحران دربار فرعون، نه تنها بعد از دیدن معجزات موسی علیه السلام ایمان نمی‌آورند، بلكه دائماً در صدد گمراه كردن فرعون نیز هستند.
- فرعون در پایان داستان نمی‌میرد؛ بلكه از رود نیل نجات پیدا می‌كند.
2. قداست زدایی از پیامبران، آسیب بعدی این پویانماییهاست. در این پویانماییها، پیامبران افرادی پاك و قدسی نیستند؛ بلكه انسانهایی هستند كه مرتكب كارهای حرام می‌شوند.
كودكان یا متأثّر از تصویر مطهر و پاكی كه از انبیاء در ذهنشان است، حكم به صحت كار آنها خواهند كرد و انجام عملی را از سوی آنها، مجوز ارتكاب خودشان به همان عمل خواهند دانست و یا اینكه در تصویر ذهنی‌ای كه از پیامبران الهی دارند، تجدید نظر خواهند كرد و پیش خود خواهند گفت كه پیامبران خدا هم انسانهای خیلی پاكی نبوده اند. آنها هم مثل بقیه آدمها مرتكب كارهای حرام می‌شدند.
از جمله این قداست زداییها می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:
- مادر، خواهر، همسر و حتی خود موسی علیه السلام همه آواز می‌خوانند. البته شعیب علیه السلام هم از این گروه عقب نمی‌ماند و در چند صحنه او هم آواز می‌خواند.
- كار به آواز خواندن ختم نمی‌شود و در صحنه‌های متفاوتی شعیب علیه السلام به همراه دخترانش، و موسی علیه-السلام به همراه همسرش می‌رقصند.
- در مجالس آنها دختران ساز می‌زنند و آواز گروهی می‌خوانند.
- موسی علیه السلام سگ بازی می‌كند.
- او قبل از ازدواج با دختر بزرگ شعیب (صفورا) در كنار او می‌نشیند و با هم شوخی می‌كنند.
- سه زن، بدن برهنه موسی را می‌شویند.
مجموعه حضرت یوسف علیه السلام هم خالی از این صحنه‌ها نیست. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
- پوشش نامناسب همسر یوسف.
- نمایش بدن برهنه او در هنگام تولد.
- یوسف علیه السلام دائماً ریشش را می‌تراشد. چه قبل از به چاه افتادن و چه در دوران خدمتش در دربار مصر و چه بعد از رسیدنش به مقام خزانه داری. تنها زمانی كه در داخل كاروان به سوی مصر در حركت است و همچنین در زندان فرعون، به علت نبود وسایل اصلاح، مو بر صورت او می‌روید.
- او در مقابل امتحان الهی ناشكیبایی می‌كند.
- ایشان از برادرانش به وسیله دختران رقاص پذیرایی می‌كند.
- وی نه تنها شراب می‌نوشد؛ بلكه برای فرعون هم شراب درست می‌كند.
3. امام زمان علیه السلام
اعتقاد به منجی آخر الزّمان، باوری است كه منحصر به شیعیان نمی‌شود و سایر ادیان و مذاهب هم با اختلافهایی، چنین اعتقادی دارند. با این تفاوت كه اعتقاد به آن حضرت در بین شیعیان، یكی از اصلی‌ترین و تأثیر گذارترین باورها است؛ به گونه‌ای كه در میزان تأثیر گذاری این اعتقاد، هیچ یك از ادیان و فرق دیگر، به پای شیعه نمی‌رسند.
قدرتهای استعماری دنیا، به خاطر همین تأثیری كه در اعتقاد به امام زمان علیه السلام وجود دارد، سعی كرده اند به صورتهای مستقیم و غیر مستقیم و در قالبهای گوناگون مثل پویانمایی، اقدام به تخریب آن كنند.
«السید» از جمله پویانماییهایی است كه به صورت غیر مستقیم به مسئله امام زمان علیه السلام پرداخته است. در این پویانمایی، تصویری كه از دنیا به نمایش در می‌آید، دنیایی است مقرون با صلح و آرامش كه مسلمانان و مسیحیان در كنار هم به خوشی زندگی می‌كنند. موسیقی متنی كه در صحنه‌های آغازین این اثر پخش می‌شود، در تلقین آرامش حاكم بر جامعه آن دوران به خوبی مؤثر است.
برای نمایش بهتر این همزیستی، تصاویر خانه‌های مسیحیان و مسلمانان را كه در دو سوی یك رود قرار دارند، می‌بینیم و پل ارتباطی بین این دو سرزمین به قدری امن است كه دختری با خیال راحت بر روی آن نشسته است. برعكس خانه‌های مسیحیان كه به صورت سازه‌های معماری هستند، اكثر خانه‌های مسلمانان به صورت چادرهای عشایری كه نمادی از عقب ماندگی و عدم توسعه یافتگی است، به تصویر كشیده شده اند. تنها بنای معماری مسلمانان، مناره‌های مساجد و خانه كعبه است.
در این پویانمایی، داستان زیر به تصویر كشیده شده است: درست هنگامی كه دنیا در چنین آرامشی به سر می‌برد، در كنار خانه كعبه مردی به نام «بن یوسف» قیام می‌كند و با تشكیل سپاه مراودین، سعی در به دست آوردن حكومت كل دنیا دارد. این شخصیت با كلاهی عمامه گونه به رنگ مشكی و عبای سیاه، تداعی كننده شخصیت امام زمان است. به خصوص كه همانند امام زمان كه بر حسب روایات، آغاز قیامش از كنار خانه خداست، او هم قیام خود را از كنار خانه كعبه آغاز می‌كند.
نمادها در فرهنگهای مختلف جایگاه خاصی دارند كه افزون بر مفهوم آشكار و قراردادی، دارای معنای ویژه دیگری هم هستند. خاصیت نماد این است كه به طور ضمنی به چیزی مبهم و ناشناخته و پنهان اشاره كند. در آغاز این پویانمایی، بن یوسف به صورت مار چنبر زده‌ای نشان داده می‌شود كه بعداً تبدیل به شخصیت مورد نظر در این اثر می‌گردد.
باید بدانیم كه مار، مظهر مرگ و ویرانی است و مار چنبر زده، مظهری از تغییر. مار به واسطه ارتباطش با نیروهای جهان زیرین، دشمن نیروهای روحانی به حساب می‌آید. مطابق عقیده یهودیان، مار نماینده و نشانه بدی، وسوسه و گناه است و در عقیده مسیحت، مظهر شیطان و نیروهای شرّ درون انسان است كه باید بر آن غلبه شود.
با توجه به نمادهای یاد شده و موضوع داستان، این اثر سعی دارد كه قیام امام زمان را بر هم زننده آرامش دنیا نمایش دهد و همچنین با نمایش تصاویری همچون قطع كردن دست كارگری كه از فرط خستگی دیگر قادر به ادامه كار نیست، سعی كرده است كه امام زمان را شخصی ظالم و خون ریز معرفی كند؛ به گونه‌ای كه مسلمانان هم از دست ظلم او به مسیحیان پناهنده می‌شوند.
4. شكل و طرح حكومت اسلامی
حكومت در اسلام، شكل ولایی دارد و با بودن ولی خدا و یا جانشینان بر حق او در جامعه، به صورت ولایت مطلقه اجرا می‌شود. شركتهای فیلم سازی در غرب، سعی كرده اند كه این طرز تفكر را یك اندیشه شیطانی جلوه دهند.
این سری از فیلم سازان، تا آنجا پیش رفته اند كه در آثاری مانند «ارباب حلقه ها»، استفاده از حلقه اصلی قدرت كه نماد قدرت مطلق است را حتّی برای اهداف خیر هم جایز نمی‌دانند و این گونه تلقین می‌كنند كه داشتن این قدرت، بالذات باعث فاسد شدن انسانها می‌شود. و به انگشت كردن این حلقه، فرد را به شیطان تبدیل می‌كند.
این تفكر، خمیر مایه ساخت چندین اثر پویانمایی دیگر هم شده است كه از آن میان می‌توان به «نجات كودكان»، «سربازان آسمانی» و «هالك» و چندین اثر دیگر اشاره كرد.
5. ارائه جلوه تحقیر آمیز از نمادهای مذهبی
در هر جامعه‌ای، افراد مذهبی قیافه و ظاهر خاصی دارند كه باعث شناخته شدن آنها از دیگران می‌شود. شهرت پیدا كردن ظواهر، یا به دلیل حرام بودن خلاف آن است (مثل گذاشتن ریش و استفاده از حجاب) ویا به علت استفاده زیاد آن توسط افراد مذهبی (مانند استفاده از تسبیح) .
سازندگان بعضی از پویانماییها، اقدام به تحقیر این گونه از نمادها كه مخصوص افراد مذهبی است كرده اند. مثلاً، حجاب را پوشش زنان طبقات پایین دست و خدمتكاران معرفی كرده اند تا آنجا كه وقتی شاهزاده‌ای می‌خواهد به صورت ناشناس و با لباس مبدل به شهر برود، روسری سرش می‌كند.
از جمله نمادهای دیگری كه تولید كنندگان این آثار دست به تحقیر آن زده اند، ریش است. در اكثر پویانماییها، جادوگران ریش بلند دارند. گویی ریش نماد جادوگری است. همچنین در بعضی دیگر از پویانماییها، با ریش حركات خنده داری انجام می‌دهند.
6. ارائه جلوه زشت از اجرای حدود اسلامی
اسلام برای كنترل جامعه، حدودی قرار داده است كه گرچه ظاهر آنها خشن به نظر می‌رسد؛ ولی مصلحتی برای جامعه اسلامی در آن نهفته است. مانند قطع كردن دست مجرمان كه در موارد خاص انجام می‌شود.
در بعضی از پویانماییها، جلوه‌ای اشتباه از این حكم اسلامی به نمایش در آمده است؛ مثل قطع كردن دست كارگری كه از فرط خستگی قادر به ادامه كار نیست و یا قطع نمودن دست دختری كه به خاطر ندانستن آداب و رسوم شهر، سیبی را از روی چرخ دستی میوه فروشی بر می‌دارد و به یك پسر بچه گشنه می‌دهد. در حالی كه در اسلام هیچ یك از این موارد حكم قطع دست ندارد.
1) كارتون.
2) لازم به تذكر است كه این مقاله صرفاً جهت اطّلاع مبلّغین محترم و یا طرح مطالب آن در جمع مربّیان و معلّمان، در مجلّه درج می‌گردد و جهت اجرا در سخنرانی، منبر و مطرح كردن برای عامّه مردم مناسب نیست.