امروزه هر کشوری برای رسیدن به رفاه و توسعه همه جانبه ناگزیر به پیش بینی نیازها و امکانات خود و اجرای برنامه های اقتصادی و اجتماعی در جهت تأمین آن نیازها است.

تحولات جمعیتی تقریباً همه جوانب زندگی و دنیای پیرامون ما را تحت تأثیر قرار داده و اثرات متعددی بر خرده نظام های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی بر جای می گذارد، لذا پویایی شناسی جمعیت، که با بررسی تعیین کننده ها و پیآمدهای تغییرات در ساختار، توزیع و رشد جمعیت سروکار دارد، از اهمیت تحقیقاتی سیاستی زیادی برخوردار می باشد. اگر روندهای جدید گذار‎های ساختار سنی در ایران به درستی مدیریت شود و سیاست‎های مناسب و مؤثر اتخاذ شود، می‎تواند زمینه بهره برداری از پنجره فرصت جمعیتی را فراهم آورده و ابعاد مختلف توسعه ای را بهبود بخشید.

پنجره جمعیت و فرصت ها و آثار اقتصادی آن

گذار ساختار سنی و پنجره جمعیتی بستری برای رشد و توسعه اقتصادی کشور محسوب می شود، در طول دوره ای که پنجره فرصت گشوده می شود، هزینه های عمومی که در برنامه های اجتماعی نظیر آموزش و بهداشت صورت گرفته بود به سمت سرمایه گذاری در بخش های تولیدی و زیرساخت ها هدایت می شود، در سطح خرد نیز خانواده ها می توانند هزینه های جاری را به سمت پس انداز و ارتقای استانداردهای زندگی جهت دهند. نظریه پنجره جمعیتی به شکل های متفاوتی منجر به بروز فرصت ها برای رشد تولید سرانه می شود. افزایش درصد جمعیت در سن کار نسبت به کل جمعیت موجب افزایش تولید ناخالص داخلی می شود، به عبارت دیگر افزایش تعداد تولید کنندگان(جمعیت در سن کار) نسبت به تعداد مصرف کنندگان(جمعیت کودکان و نوجوانان و سالمندان) به طور طبیعی افزایش تولید سرانه را بدنبال دارد.(بلوم،۲۰۰۱)

پنجره جمعیت و فرصت ها ی فرهنگی اجتماعی آن

در این فرصت می توان برای ایجاد زیرساخت هایی در جهت ارتقاء فرهنگ و علم و تربیت و تولید نیروی انسانی صالح و سالم، برنامه ریزی و سرمایه گذاری کرد.

نتایج و پیامدهای اقتصادی پنجره جمعیتی: در این زمینه بلوم و ویلیامسون(۱۹۹۸) معتقدند که پنجره و موهبت جمعیتی به دو دلیل موجب ایجاد فرصت هایی برای رشد تولید سرانه و رشد اقتصادی می شود:

۱- افزایش تولید ملی: نوعی تأثیر خالص ساختار سنی بر GDP کل وجود دارد؛ افزایش جمعیت در سنین فعالیت منجر به افزایش نسبت تولیدکنندگان به مصرف کنندگان می شود.

۲- مدیریت مصرف: که به اثرات رفتاری ساختار سنی در حال تغییر برمی گردد. اثرات رفتاری اشکال مختلفی دارند، زیرا در یکسو، بدنه در حال رشدی از نیروی کار جوان در ساختار نیروی کار وجود دارد که می تواند بهره وری و تولید را افزایش دهد و در سوی دیگر، با توجه به الگوی چرخه زندگی، تغییرات ساختار سنی با ایجاد تغییراتی در الگوهای تولید و مصرف منجر به افزایش تولید و پس انداز می شود.

از آنجائی که مشوق های مالی به تنهایی و بدون مداخله در خانواده ممکن است به سختی بتواند رفتار باروری افراد را تغییر بدهد، در راستای اطلاع رسانی به عموم در مورد مشوق های مالی، دولت به نقش بسیج آموزش عمومی تأکید باید کند. که هدف آن تأکید بر خانواده به عنوان یک سازمان اجتماعی مهم در کشور است و قرار دادن سلامت و یکپارچگی خانواده به عنوان اهداف زندگی، همچنین تسهیل تشکیل خانواده و تولید مثل و ساختن محیطی دوستدار خانواده. بنا شود.

مشوق های بیست گانه مالی و حمایتی کلان

۱. پوشش بیمه اجباری درمان رایگان مادر و کودک از ابتدای بارداری تا پایان دو سالگی کودک برای کسانی که فاقد پوشش بیمه درمانی است.

۲. اختصاص سبد تغذیه رایگان ماهانه به صورت بن کالا شامل؛ پروتئین، لبنیات، برنج و حبوبات به میزان یک تا دو میلیون ریال به مادران باردار و دارای فرزند زیر ۲ سال حداقل برای ۳ دهک درآمدی پایین و نیازمندان براساس ارزش ریالی سال ۱۳۹۰ به عنوان سال پایه.(تبصره ـ اقلام سبد تغذیه رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می شود.)

۳. اختصاص بسته بهداشتی ـ درمانی رایگان شامل؛ مکمل های غذایی، دارو، آزمایش های دوره ای و موردی و معاینه های ماهیانه به مادران باردار و دارای فرزند زیر ۲ سال برای حداقل ۳ دهک درآمدی پایین و نیازمندان.(تبصره ـ اقلام بسته بهداشتی درمانی رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می شود.)

۴. پوشش کامل بیمه ای برای درمان ناباروری های اولیه و ثانویه.

۵. افزایش مدت مرخصی استعلاجی زایمان به ۹ ماه و مرخصی بدون حقوق به ۲۱ ماه و جمعاً به مدت ۳۰ ماه به ازای هر فرزند و در مجموع ۱۰ سال به صورت شناور با حفظ شغل برای همه شاغلان بخش دولتی و غیردولتی.(تبصره ـ مرخصی استعلاجی و بدون حقوق قابل بازخرید نمی باشد و حداکثر تا ۶ سالگی کودک قابل استفاده است.)

۶. اختصاص مرخصی استحقاقی ۲ هفته ای تولد فرزند به پدر.(تبصره ـ این مرخصی قابل بازخرید نیست.)

۷. اجرای کامل طرح آتیه فرزندان با مبنا قرارگرفتن ارزش ریالی سال ۱۳۸۹ به عنوان سال پایه.

۸. پرداخت هدیه تولد فرزند به مادر مثلا به صورت سکه بهار آزادی به صورت ذیل است: برای فرزند اول والدین زیر ۲۵ سال نیم سکه، برای فرزند دوم یک سکه، فرزند سوم یک و نیم سکه، برای فرزند دوم والدین ۲۵ تا ۲۹ سال نیم سکه، فرزند سوم یک سکه و فرزند چهارم یک و نیم سکه، برای فرزند سوم والدین ۳۰ تا ۳۹ سال نیم سکه، فرزند چهام یک سکه.

۹. افزایش سنوات تحصیلی دانشجویان مادر به ازای هر فرزند تا ۴ نیم سال و کاهش سقف واحدهای درسی در هر نیم سال تا سقف ۸ واحد.

۱۰. مراکز آموزش عالی موظفند در توزیع و تخصیص وام دانشجویی، وام ودیعه مسکن و همچنین تخصیص خوابگاه های دانشجویی، دانشجویان متأهل دارای فرزند را در اولویت قرار دهند. دانشجویان مادر دارای فرزند زیر ۳ سال می توانند تا ۵۰ درصد واحدهای درسی نظری دوره تحصیلی خود را به صورت نیمه حضوری یا مجازی بگذرانند.(تبصره ـ دستورالعمل اجرایی مربوط توسط وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تهیه و ابلاغ خواهد شد.)

۱۱. فراهم آوردن امکان حضور منعطف و کاهش ساعات کار موظف، ایجاد امتیازات خاص و تسهیلات لازم در طرح دورکاری و نیمه حضوری و سایر شیوه های مناسب اشتغال برای زنان باردار و مادران دارای فرزند زیر ۵ سال.

۱۲. حق عائله مندی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی به دو برابر افزایش می یابد.

۱۳. پرداخت پاداش اولاد به صورت ماهانه و به صورت پلکانی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی کشور.

۱۴. اعطای مشوق های مالیاتی به خانواده متناسب با تغییرات در بُعد خانوار از طریق تغییر در واحد مالیاتی از فرد به خانواده.

۱۵. حمایت از طراحی، ساخت و واگذاری مسکن های چند نسلی به خانواده های گسترده.

۱۶. احتساب خانه داری به عنوان شغل و کمک به بیمه بازنشستگی زنان متأهل خانه دار با پرداخت بخشی از حق بیمه توسط دولت متناسب با درآمد خانواده.

۱۷. مادران شاغل دارای ۳ فرزند و بیشتر می توانند با داشتن هر میزان سابقه کار، علاوه بر میزان سنوات خود به ازای هر فرزند با یک سال افزایش سنوات بازنشسته شوند.

۱۸. مادران شاغل می توانند با هر میزان سابقه کار با همان میزان سنوات بازنشسته شوند.

۱۹. پرداخت وام قرض الحسنه «فرزند» به مبلغ یکصد میلیون ریال به خانواده ها برای فرزندان سوم تا پنجم با بازپرداخت ۱۰ ساله و بدون الزام به سپرده گذاری توسط بانک های عامل بر مبنای نرخ پایه سال ۱۳۹۱.(تبصره ـ این تسهیلات به خانواده هایی که سن مادر حداکثر ۳۹ سال باشد، اختصاص می یابد.)

۲۰. کاهش مدت خدمت سربازی متناسب با سن ازدواج و تعداد فرزندان و افزایش حقوق و تسهیلات آنها با رعایت ضوابط و مقررات مورد عمل ستاد کل نیروهای مسلح.

الزمات سیاسی

در دوره ای که پنجره جمعیتی باز است سیاست گذاری و برنامه ریزی ها بایستی بطور خاص بر جمعیت در سنین فعالیت به ویژه جوانان متمرکز باشد. پنجره جمعیتی ایران که در آستانه سرشماری ۱۳۸۵ باز شده برای چهار دهه باز می ماند و حدود سال ۱۴۲۵ بسته می شود. از اینرو، سیاستگذاری ها و برنامه ریزی ها بایستی بیشتر مبذول به شرایط فعلی و چهار دهه بعدی باشند.

برای بهره گیری از منافع اقتصادی نظیر رشد سریع تر نیروی کار و پتانسیل بیشتر انباشت سرمایه انسانی، نهادهای جامعه بایستی قابل انعطاف باشند و قادر باشند تا با واقعیت های در حال تغییر جمعیتی خود را انطباق دهند. ارزیابی نهادهای ایران نظیر مدارس، دانشگاه ها، بازار کار رسمی و ازدواج، بیانگر آن است که این نهادها انعطاف پذیری کافی را برای بهره گیری از این هدیه و سود جمعیتی ندارند و بایستی با مدیریت و طراحی مناسب این تغییرات مهندسی شوند.

دو نکته:

۱- محدودیت زمانی فاز پنجره جمعیتی

 اثرات پنجره جمعیتی موقتی و گذراست و در نهایت پس از چهار دهه بسته خواهد شد. زیرا پویایی جمعیت و گذارهای ساختار سنی موجب می شود تا موج متورمی از جمعیت بزرگ سال به سمت سالخوردگی حرکت کند و در نتیجه نسبت های وابستگی دوباره افزایش یابد و در صورت عدم برنامه ریزی مناسب با افزایش بار و فشار جمعیتی ناشی از ساختار سالمندی، منفعت جمعیتی تبدیل به بار جمعیتی می شود.

۲- توجه به روی دیگر سکه پنجره جمعیتی یعنی تهدیدها، چالش ها و مسائل آن می باشد